elementy socjologii cz I - specjalizacja dla pielęgniarek

 SOCJOLOGIA ZDROWIA I CHOROBY

 SOCJOLOGIA MEDYCYNY: koncentruje się głównie na społecznych sposobach definiowania różnych chorób i metodach leczenia w różnych warunkach historycznych, kulturowych, w różnych społeczeństwach (kliniki, szpitale, znachorzy, szamani). Nie zaś na czysto medycznych aspektach zjawisk.¹

 ROLA SPOŁECZNA: zdefiniowany i społecznie określony, spójny wewnętrznie zespół

przepisów i oczekiwań dotyczących pożądanego zachowania jednostek w konkretnych sytuacjach. Rola społeczna jest związana z pozycją społeczną jednostek, są to zbiory podstawowych praw, przywilejów, obowiązków, które są społecznie przypisane do pozycji w grupie. Można pełnić wiele ról społecznych jednocześnie, np. rola ojca, męża, pracownika.²

 ŹYWOTNOŚĆ ROLI SPOŁECZNEJ: w teorii J. H. Turnera jest to ten jej aspekt, w którym i przez, który następuje umożliwienie działającym jednostkom sprawne i efektywne odgrywanie tej roli i otrzymywanie atrakcyjnych oraz pożądanych przez ni osobistych korzyści (pozytywnych sankcji społecznych).³

 SPECJALIZACJA: zjawisko ściśle związane z podziałem pracy w obrębie grupy społecznej, polegające na wyodrębnieniu się78 niektórych indywidualnych, zbiorowych lub instytucjonalnych działalności, spełniających określone funkcje w danym społeczeństwie.⁴

 PROFESJONALIZACJA: proces, po przez, który konkretny zespół umiejętności i czynności zostaje społecznie określony i zdefiniowany jako: zawód, wraz z wyznaczeniem wymaganego zakresu wiedzy; jako proces uaktywnienia, wzmocnienia i wykształcenia się relacji typu klient – usługodawca.⁵

 INSTYTUCJA SPOŁECZNA: zorganizowany i utrwalony zespół działań ludzkich, zakładający istnienie zasady naczelnej, czyli celu instytucji, personelu, norm, środków materialnych, funkcji i rzeczywistej działalności, nakierowany na zaspokojenie określonych potrzeb.⁶

 ZACHOWANIE SPOŁECZNE: element składowy wszelkiego typu działań i czynności jawnie, obiektywnie obserwowalnych, głównie ruchowych aktywności ludzi, reakcja na napływające z zewnątrz czynniki sytuacyjne lub na odczuwaną wewnętrzną potrzebę. Jest to również ustosunkowanie się organizmu, jednostki, układu, grupy do warunków zewnętrznych. Wyróżniamy zachowanie alternatywne, altruistyczne, prospołeczne, aspołeczne, celowe, dewiacyjne, moralne, sygnalizacyjne, zbiorowe.⁷

 ZAWÓD: zbiór umiejętności i związany z nim zasób wiedzy, wykształcenie, kompetencje zawodowe. Zawód wyuczony, powstały w wyniku specjalizacji i społecznego podziału pracy, wykonywany stale, okresowo, dorywczo.⁸

 ŚMIERĆ: kres życia osobniczego, ustanie funkcji życiowych organizmu, zgon. Śmierć i umieranie mają obok biologicznego silny aspekt społeczny i są one często traktowane jako specyficzna forma procesu społecznego oraz stanowią podstawowy przedmiot badań w socjologii śmierci i umierania.⁹

 SOCJOLOGIA ŚMIERCI I UMIERANIA: analizuje społeczne konsekwencje zjawiska śmierci i umierania (organizację opieki nad osobami umierającymi) w społeczeństwie. Bada przed i pośmiertne rytuały i obrzędy, a także wpływ faktu i zjawiska śmierci jednostek na proces społecznej reorganizacji grupy.¹⁰

 STAROŚĆ: ostatnia faza społeczno – biologiczna życia jednostki, w naszym kręgu kulturowym definiowana najczęściej, jako okres po ukończeniu 65 roku życia. Indywidualne odczuwanie starości zależy w znacznym stopniu od osobowościowych cech jednostki i od społecznych oczekiwań i wymagań.¹¹

 STARZENIE SIĘ: biologicznie uwarunkowany proces nieodwracalnych zmian w organizmie prowadzących do zmniejszenia się zdolności organizmu do samo odnawiania i samo regulacji. Z socjologicznego punktu widzenia w procesie starzenia się interesujące są jego społeczne konsekwencje i aspekty, które obejmują swym zasięgiem taką problematykę jak: status społeczny osób starych, społeczna definicja starości, system wymagań, oczekiwań i działań wobec osób społecznie postrzeganych jako stare, ich rola w społeczeństwie oraz starość traktowana jako pewien dynamiczny wymiar stratyfikacji demograficznej danej populacji.¹²

 DYSKRYMINACJA ZE WZGLĘDU NA WIEK: najbardziej dotyka osoby starsze, stereotypowo postrzegane jako osoby „godne litości”, niezaradne, stojące u progu śmierci, nie potrafiące funkcjonować w społeczeństwie ludzi zdrowych, młodych, „normalnych”, w związku z czym są one często izolowane i zmuszane do przeniesienia się do geriatrycznych gett, czyli różnego rodzaju „domów spokojnej starości”.¹³

 SOCJOLOGIA RODZINY: subdyscyplina zajmująca się badaniami i analizami rodziny, jako podstawowej instytucji społecznej, w tym m. in. problematyką relacji pomiędzy typem struktur społecznych zbiorowości ludzkich a formami rodzin występującymi w ich obrębie, kształtem stosunków panujących w poszczególnych typach rodzin, ich systematyzacją, społecznym procesem wychowania w rodzinie oraz systemami pokrewieństwa.¹⁴

 STRUKTURA SPOŁECZNA: układ wzajemnie powiązanych grup społecznych, ale również wzorców zachowań społecznych, występujących w danej zbiorowości, ale także układ współzależnych, stosunkowo trwałych i uporządkowanych elementów rzeczywistości społecznej, dotyczących m. in. form rodziny, relacji pokrewieństwa, wzorów praktyk kulturowych itp.

Struktura społeczna bliskiego dystansu – ukryta, podstawowa i bezpośrednio doświadczana przez jednostki, w sposób bezpośredni determinująca określone właściwości i cechy zarówno danej grupy społecznej, jak i cech jej członków. Jest nią w zasadzie każda struktura malej grupy społecznej;

- struktura społeczna dalekiego dystansu – ukryta, bezpośrednio nie doświadczana (głęboka) przez poszczególne jednostki, stanowi układ wzajemnie powiązanych elementów i struktur społecznych istniejących w różnego typu mikro i makro strukturach;

- struktura społeczna grupy – system współzależnych powiązanych ze sobą wzorców aktywności społecznej członków danej grupy społecznej, a także system relacji pomiędzy różnymi elementami rzeczywistości społecznej określonej grupy;

- struktura społeczna quasi – grupowe – odmiana specyficznych struktur, stosunkowo autonomicznych, występujących w tzw. quasi – grupach lub lokujących się na przecięciach struktur dwóch lub więcej grup społecznych.¹⁵
 

 NIERÓWNOŚĆ SPOŁECZNA: sytuacja, w której bogactwo, prestiż i władza są nierówno podzielone pomiędzy członków danego społeczeństwa.¹⁶

Do przyczyn nierówności społecznych należą: selekcja naturalna i społeczna (ludzie o słabym zdrowiu, chorzy podlegający marginalizacji, izolujący się społecznie, mniej lub w ogóle nieaktywni zawodowo i towarzysko), przyczyny kulturowe (związane z przyjętymi w danej społeczności zachowaniami, nawyki), przyczyny materialne (niekorzystne dla zdrowia standardy i warunki życia, które prowadzą do gorszych wskaźników zdrowia).

Czynnikiem zagrożenia zdrowia jest społeczność lokalna i tutaj należy wymienić czynniki ryzyka działające bezpośrednio (zagrożenie ekologiczne, zanieczyszczenia powietrza, wody, gleby, konflikty w środowisku zamieszkania) i pośrednio (wzorce kulturowe, akceptowane w środowisku negatywne wzorce zachowań zdrowotnych, struktura demograficzna, np. starość demograficzna – starość społeczna dzielnic).

Przy rozpatrywaniu problemów zdrowia z uwzględnieniem nierówności społecznych należy zwrócić szczególną uwagę na dostęp i umiejętność korzystania z kultury, polityki, edukacji, wypoczynku, transportu, religii, komunikacji, pomocy społecznej, ekonomii, zakładów użyteczności publicznej, życia społecznego i zdrowia (dostęp do służby zdrowia, wzorce rozwoju, odżywiania, aktywność, zaradność, promocja zdrowia).

W sferze zdrowia nierówność społeczna objawia się między innymi w wskaźniku umieralności i śmiertelności, który jest zależny od miejsca zamieszkania, stanu cywilnego, wykształcenia i wykonywanego zawodu (częściej umierają jednostki owdowiałe i rozwiedzione, mieszkańcy miast, osoby wykonujące zawody z dziedziny gospodarki niż pracownicy dziedzin edukacji, dzieci matek z wykształceniem podstawowym, dzieci z rodzin ubogich, o niskich dochodach; karmienie dziecka piersią i jego długość zależne jest od poziomu wykształcenia matki; z usług medycznych rzadziej korzystają osoby zajmujące niższe pozycje społeczne, maja one też niższe wymagania względem służby zdrowia).

Nierówność społeczna różnicuje ludzi pod względem klasy, narodowości i płci. Z pojęciem tym ściśle wiąże się pojęcie stratyfikacji społecznej, z którą mamy do czynienia wówczas, gdy dochody, władza, prestiż i inne wartościowe dobra nierówno są przydzielane poszczególnym członkom społeczeństwa i kiedy na bazie tej nierówności różne subpopulacje zaczynają różnić się pod względem kulturowym, behawioralnym i organizacyjnym.¹⁷ Stopień stratyfikacji zależy od poziomu nierówności oraz stopnia uformowanych przez te nierówności klas, natężenia mobilności między klasami i trwałości tych klas. Turner wymienia stratyfikację etniczną, którą tworzy dyskryminacja i stronnicze przekonania i stratyfikację płci (pozycje społeczne mężczyzn i kobiet różnią się pod względem dochodów, władzy, prestiżu i innych wartościowych dóbr), która jest podtrzymywana przez tworzące zamknięte koła wzajemnie umacniające się czynniki, takie jak: socjalizacja, identyfikacja z daną płcią, zróżnicowane poglądy na temat danej płci, które z kolei stanowią podstawę dyskryminacji i stronniczych przekonań, podsycane dodatkowo przez poczucie zagrożenia występujące u mężczyzn.¹⁸

 STRATYFIKACJA SPOŁECZNA: uwarstwienie społeczne, specyficzne zróżnicowanie, zjawisko nierówności społecznych, opartych na hierarchii grup występujących w obrębie społeczeństwa, zróżnicowanie statusów społecznych, systemów i struktur grupowych.¹⁹
 

 SOCJOLOGIA: nauka społeczna, której celem jest badanie i opisywanie różnych społeczeństw i grup ludzkich (procesy, zjawiska zachodzące w obrębie rzeczywistości społecznej, wszelkie przejawy i formy życia społecznego, zbiorowości, układy interakcji społecznych, traktowany jako czynnik konstytuujący i podtrzymujący istnienie grup społecznych). Do zadań socjologii zalicza się również prowadzenie teoretycznych analiz dotyczących ontologicznych postaw tej nauki oraz formułowanie i odkrywanie podstawowych prawidłowości rządzących zmianą i rozwojem społecznym. Wyróżniamy dwa podstawowe działy socjologii: socjologia empiryczna i w jej ramach liczne socjologie szczegółowe oraz socjologię teoretyczną, metodologię badań socjologicznych, socjologię stosowaną, historię socjologii. W socjologii historycznej główną kategorią jest czas i warunki historyczne. Czas traktowany jest jako niezbędny element tej socjologii, której celem jest badanie rzeczywistości społecznej Natomiast rzeczywistość społeczna jest ujmowana jako nieustający, dynamiczny proces. Przedmiotem analiz socjologii historycznej jest m. in. to w jaki sposób przyszły kształt zjawisk, procesów i struktur społecznych zdeterminują lub mogą zdeterminować teraźniejsze działania ludzi, ale także w jaki sposób obecnie ich działania są zdeterminowane przez przeszłe procesy i zjawiska społeczne. Przedstawicielami socjologii historycznej są: C. Lloyd, P. Abrams, N. Elias. Socjologia stosowana nazywana inaczej socjotechniką , inżynieria społeczną określa naukę teoretyczną zajmującą się badaniem i analizowaniem racjonalnym, celowo zorientowanych działań społecznych i skupia się głównie na ich skuteczności. Ponadto socjotechnika skupia się wokół wszelkich świadomych jednostkowych, czy grupowych zastosowań wiedzy naukowej (w szczególności socjologiczno – psychologicznej) w celu uzyskania zamierzonego przekształcenia rzeczywistości społecznej, pożądanego zachowania grupy czy jednostki społecznej.²⁰

 MAKIAWELIZM SPOŁECZNY: forma praktyki społecznej, polegająca na wykorzystaniu wiedzy socjotechnicznej oraz znajomości praw i zależności rządzących funkcjonowaniem jednostek oraz grup społecznych w określonych warunkach i sytuacjach. Makiwawelizm społeczny zakłada z reguły istnienie kłamstwa, zdrady, oszustwa oraz odrzucenie wszelkich skrupułów moralnych na drodze do osiągnięcia jakiegoś zamierzonego celu.²¹

 DEWIACJA: zachowanie postrzegane przez większość członków danej grupy społecznej czy społeczeństwa jako sprzeczne z obowiązującym systemem norm, wartości, oczekiwań społecznych. Zachowanie przekraczające granice tolerancji. W kręgu kultury europejskiej za zachowania dewiacyjne uważa się m. in. narkomanię, prostytucję, niektóre zachowania seksualne, a także choroby umysłowe. Dewiacja rodzi się przeważnie w wyniku konfliktu między motywacjami jednostek i oczekiwaniami społecznymi.²² Dewiacja to inaczej zachowanie, które łamie ogólnie przyjęte normy. Jej poziom wzrasta, gdy powiększają i różnicują się społeczeństwa, ponieważ wtedy przestają wystarczać dotychczasowe formalne i nieformalne czynniki społecznej kontroli.²³ Dewiacja jest więc czymś nieuniknionym. W celu wyjaśniania zjawiska dewiacji Merton sformułował teorię napięć strukturalnych, nazywaną teorią anomii.

Uznał on, że w każdym społeczeństwie istnieje kulturowo zdefiniowane pojęcie sukcesu oraz prawomocnych środków służących do jego osiągnięcia. Gdy legalne możliwości osiągania sukcesów są ograniczone, wtedy wzrasta poziom dewiacji społecznych ( kładzenie nacisku na sukces zawodowy i finansowy w danej społeczności i jednoczesne ograniczanie środków umożliwiających osiągnięcie tego sukcesu prowadzi do powstawania napięć).²⁴ Wiele ludzi przeżywa napięcia i dlatego zbacza z legalnej drogi osiągania sukcesu (przestępstwa). Zgodnie z teorią napięć strukturalnych Mertona nie wszyscy maja równy dostęp do prawomocnych środków (osoby należące do niższych klas, mniejszości etniczne, kobiety).

Dostęp do legalnych środków jest wartościowym dobrem, które staje się przyczyną konfliktów. Ci, którzy sprawują władzę określają w najkorzystniejszy dla siebie sposób, co jest sukcesem oraz cele, do których należy dążyć, a także jakie środki są legalne, a jakie nielegalne.²⁵ Przyczepianie komuś etykietki dewianta jest procesem bardziej złożonym. Określając kogoś alkoholikiem, prostytutką, przestępcą lub psychicznie chorym robimy to na jakiejś podstawie, np.. kartotek policyjnych lub pobytu w szpitalu. W ten sposób etykietka zostaje sformalizowana i zinstytucjonalizowana, co sprawia że pracodawcy, agencje społeczne, zachowują się wobec nas tak, jakbyśmy odbiegali od normy. Takie etykietki odbierają ludziom szansę odejścia od dewiacji i wpychają ich na powrót w rolę dewiantów.²⁶ Etykietkowanie stanowi część życiorysu dewianta, wywołując interpersonalne i instytucjonalne reakcje. Nie można się łatwo pozbyć etykietki, która powoduje z biegiem czasu oczekiwane zachowanie, niezależnie od początkowej przyczyny zachowań dewiacyjnych.
  DEWIACJA PIERWOTNA: zachowanie jednostki uważanej za „normalną” sprzeczne z dominującymi wzorami kulturowymi. Na ogół takie zachowanie nie jest zauważane ze względu na swoją jednostkowość, lub zauważone, lecz nie naznaczone jako dewiacja przez ośrodki kontroli społecznej może prowadzić do dewiacji wtórnej.²⁷

  DEWIACJA WTÓRNA: zachowanie wywołane przez skuteczne, społeczne naznaczeni jednostki etykietką „dewianta”. „Dewiant” przystosowując się do nowej sytuacji przyjmuje rolę przypisaną mu przez otoczeni społeczne, co jest swoistym ustabilizowaniem, zdefiniowaniem i wyznaczeniem nowej pozycji społecznej.²⁸

 STYGMAT: stygma, termin wprowadzony przez E. Goffmana, oznacza fizyczną cechę, skazę, defekt, a także zdarzenia i sytuacje w jednostkowym życiu, np. skazanie i uwięzienie, przebyta choroba psychiczna, które są dostrzegane i rozpoznawane przez otoczenie społeczne jednostki. Otoczenie społeczne przez zdefiniowanie tej cechy jako stygmatu, wywiera na jednostkę silną presję, która niszczy, zmienia lub wypacza społeczna samoakceptację i identyfikacje tej osoby.²⁹
 

 WZMACNIANIE DEWIACJI: koncepcja w myśl, której znaczna część rzekomych dewiacji jest bezpośrednim lub pośrednim efektem stosowania formalnych środków i mechanizmów ochrony państwa oraz społeczeństwa przed przestępstwami, a także skutkiem funkcjonowania systemów penitencjarnych, wpływu mass mediow na kształtowanie się opinii publicznej na temat określonych typów dewiacji.³⁰

 NEUTRALIZACJA: techniki stosowane przez jednostki społeczne naznaczone jako dewianci, mające na celu usprawiedliwienie przed samym sobą swojej winy. Najczęściej stosowane techniki to potępianie ofiary, zaprzeczanie własnej odpowiedzialności i krytykowanie tych, którzy uznali daną osobę za dewianta.³¹

 TEORIA NAZNACZANIA SPOŁECZNEGO: teoria labelingu, teoria etykietkowania, teoria powstawania dewiacji społecznych, upatrująca ich zasadniczej genezy nie tyle w jednostkowych cechach biologiczno – osobowościowych, co raczej w konsekwencjach przypisywania jednostce przez otoczenie społeczne roli dewianta i wynikających w tej sytuacji sankcjach. Dewiantem staje się więc człowiek, któremu skutecznie została przypisana etykieta dewianta. Do klasyków tej teorii należą: E. M. Lement, H. S. Becker.³²

Teoria reakcji społecznej, czyli teoria naznaczania społecznego zwana również
etykietkowaniem stanowi jedną z koncepcji patologii społecznej i tworzy dewiację społeczną. Według niej naznaczanie oznacza uznanie kogoś za dewianta i obdarzenie go właśnie taką etykietką, co w konsekwencji prowadzi do utrwalenia zachowania tego typu. Naznaczanie społeczne znajduje swoje odzwierciedlenie w odniesieniu do chorób, które spychają jednostki na margines życia społecznego i w ten sposób utrudniają lub uniemożliwiają im uczestnictwo w życiu społecznym, np. kalectwo, zaburzenia umysłowe, choroby psychiczne, upośledzenia. Naznaczanie przyczynia się do postrzegania osoby naznaczonej przez pryzmat stereotypu i od takiej osoby oczekuje się określonego zachowania, jednocześnie przypisując jej konkretne cechy charakteru, co w rezultacie powoduje, że w końcu osoba ta staje się podobna do stereotypu.

 ADAPTACJA: przystosowanie, ciągłe dostosowywanie się jednostek lub grup społecznych do zmieniających się warunków środowiska w celu zaspokojenia swoich podstawowych potrzeb życiowych. W funkcjonalnej teorii T. Parsonsa adaptacja to jeden z funkcjonalnych wymogów społeczeństwa, wiążący się z problemem zapewnienia systemowi społecznemu i jego poszczególnym elementom środków umożliwiających istnienie.³³

 ADAPTACJA SPOŁECZNA: przystosowanie społeczne, proces dostosowywania się jednostek lub grup społecznych do warunków konkretnej rzeczywistości społecznej. Proces ten odbywa się na drodze socjalizacji, w czasie, której jednostki i grupy społeczne nabywają niezbędnej kompetencji kulturowej, umożliwiającej im sprawne funkcjonowanie w nowych sytuacjach społecznych.³⁴

 FUNKCJONALIZM: orientacja teoretyczna i metodologiczna w antropologii kulturowej oraz w socjologii rozwinięta głównie na gruncie koncepcji E. Durkheima i w socjologii, przez T. Parsonsa oraz R. K. Mertona, a w antropologii przez B. Malinowskigo i A. R. Radcliffe – Browna. Funkcjonaliści postrzegają społeczeństwo (kulturę) jako zorganizowany kompleks wzajemnie ze sobą powiązanych instytucji (elementów kulturowych) zmierzających do integracji i zapewnienia równowagi systemowi społecznemu (kulturowemu). Wyjaśniając poszczególne zjawiska społeczne (kulturowe), starają się wskazać ich funkcję (oraz związki między nimi), w społeczeństwie (kulturze), twierdząc przy tym, że wypracowane przez nich teoretyczne schematy wyjaśniające funkcjonowanie społeczeństwa (kultury) mają charakter uniwersalny. W nowszych wersjach (m. in. neofunkcjonalizm J. Alexandra i N. Luhmanna) funkcjonalizm traktuje ład społeczny nie tyle jako fakt, ile jako problem i dąży do wskazania, w jakich warunkach harmonia i równowaga są możliwe oraz dostrzega również zjawiska i procesy przyczyniające się do zakłócenia równowagi (dysfunkcja), kładąc nacisk na pojęcia systemu i podsystemu.³⁵

 DYSFUNKCJA: funkcja negatywna, konsekwencja działania społecznego, która powoduje osłabienie adaptacyjnych mechanizmów systemu społecznego lub utrudnia realizację pewnych wartości i potrzeb. Według funkcjonalizmu, w każdym systemie istnieją elementy dysfunkcjonalne, które trudno wyjaśnić potrzebami systemu jako całości.³⁶

 FUNKCJONALIZM NORMATYWNY: funkcjonalistyczna perspektywa teoretyczna i metodologiczna w socjologii, związana przede wszystkim z osobą T. Parsonsa, kładąca szczególny nacisk na analizę norm i wartości obowiązujących w ramach systemu społecznego, a szczególnie na ich rolę w utrzymaniu społecznej równowagi (ładu społecznego).³⁷

 FUNKCJONALIZM STRUKTURALNY: orientacja strukturalno – funkcjonalna, funkcjonalistyczna perspektywa teoretyczna i metodologiczna w antropologii kulturowej (Radcliffe – Brown) i w socjologii (Merton), koncentrująca się głównie na strukturze społecznej jako systemie oraz na wyjaśnianiu funkcji poszczególnych elementów społeczeństwa (kultury) przede wszystkim w utrzymaniu całego globalnego układu w stanie równowagi i w zapewnieniu mu ciągłości. Funkcjonalizm strukturalny oponuje przeciwko wyjasnianiu zjawisk społecznych w kategoriach historycznych i psychologicznych (funkcjonalizm Malinowskiego), opowiadając się za ich ujmowaniem jako trwałych systemów adaptacyjnych oraz wzajemnego przystosowania i integracji.³⁸

 FUNKCJONALNE WYMOGI SPOŁECZEŃSTWA: (imperatywy funkcjonalne, wymogi funkcjonalne, w funkcjonalizmie elementy systemu społecznego konieczne do jego przetrwania, sprawnego funkcjonowania i utrzymania wewnętrznej integracji. Wyróżniamy tutaj adaptację, czyli ustalenie stosunków ze środowiskiem, zapewniając stały dopływ środków niezbędnych do funkcjonowania systemu. Następnie mówi się o osiąganiu ustalonych celów i wytyczaniu sposobów ich realizacji. Kolejna jest integracja, czyli zapewnienie odpowiedniego, spójnego układu stosunków między poszczególnymi elementami systemu. Następnie kontrola społeczna zaburzeń wewnętrznych (szczególnie wszelkich form dewiacji) i stratyfikacja społeczna, czyli przypisanie do ról społecznych możliwie najwłaściwszych członków społeczeństwa.³⁹

 ŁAD SPOŁECZNY: stan charakterystyczny dla układu społecznego, w którym większość lub wszystkie działające wewnątrz niego siły są zbalansowane, znajdujące się więc w stanie równowagi społecznej. Według funkcjonalizmu, społeczeństwa zawsze zmierzają do owego ładu, a zmiana społeczna jest jedynie ruchem od jednego ładu do drugiego. W teorii konfliktu społecznego ład społeczny jest ideałem nieosiągalnym wobec wszechobecności konfliktów społecznych, ale możliwa jest jedynie chwiejna równowaga.⁴⁰

 SYSTEM SPOŁECZNY: składa się z wzajemnie i współzależnie powiązanych elementów rzeczywistości społecznej, tworzących społeczne struktury demograficzne, myślowe, organizacyjne i symboliczne (kulturowe), czasem jest ujmowany (jak u T. Parsonsa) w kategoriach działań dwu lub większej liczby jednostek, które angażują się w mniej lub bardziej ustrukturalizowane interakcje w obrębie ograniczonego, czy też zamkniętego środowiska społecznego.⁴¹

 INSTYTUCJA TOTALNA: według E. Goffmana, miejsce pobytu dość dużej liczby osób odizolowanych na dłuższy okres od reszty społeczeństwa, pozostających w podobnym położeniu, których zachowanie jest pod prawie całkowitą kontrolą personelu danej instytucji. Goffman toku badań nad życiem i instytucjach totalnych wyróżnił następujące ich typy:

utworzone dla opieki nad osobami niezdolnymi do zadbania o swe własne potrzeby – domy starców;

utworzone, by opiekować się osobami niebezpiecznymi dla społeczeństwa nie ze swej winy – szpitale psychiatryczne;

utworzone dla osób świadomie szkodzących społeczeństwu – więzienia;

utworzone dla osób chcących świadomie wycofać się z czynnego życia społecznego – klasztory

Goffman wyróżnił też kilka sposobów przystosowania się podwładnych do sytuacji pobytu w instytucjach totalnych: wycofanie się, bunt, zadomowienie, konwersja (przyjęcie norm i wartości personelu) oraz kombinacja potrzeb poprzednich wariantów.⁴²

 IZOLACJA SPOŁECZNA: sytuacja, gdy jednostka jest pozbawiona kontaktów społecznych z innymi członkami grupy, najczęściej ze względu na odrzucenie jej z jakiś powodów, rzadziej z racji dobrowolnego wycofania się, lub, gdy grupa osób zostaje odseparowana, przymusowo lub z własnej woli, od innych grup w ramach jakiegoś szerszego układu społecznego.⁴³

 KONTROLA SPOŁECZNA: system nakazów, zakazów, sankcji innych środków oraz metod, które służą grupie lub społeczeństwu do utrzymania konformizmu ich członków wobec wartości, norm, wzorów zachowania przyjętych w danej zbiorowości. Kontrola społeczna formalna sprawowana jest głównie poprzez użycie oficjalnych, zinstytucjonalizowanych sankcji społecznych, takich jak: areszt, kara śmierci, mandat, które pozostają w gestii policji, sądów. Kontrola społeczna nieformalna polega na użyciu nieoficjalnych nie zinstytucjonalizowanych sankcji społecznych, takich jak: drwina, wyśmianie, lekceważenie, które stanowią reakcje grup koleżeńskich, opinii społecznej. Kontrola społeczna wewnętrzna polega na internalizacji przez jednostkę norm, wartości i wzorów zachowania, tak, że odczuwa ona wewnętrzny nakaz postępowania zgodnie z nimi i nie ma bezpośredniego zewnętrznego przymusu (jest to jedna z najskuteczniejszych odmian kontroli społecznej). Kontrola społeczna zewnętrzna polega na przymusie stosowanym przez grupy społeczne, które przy użyciu systemu sankcji społecznych, a czasami również i manipulacji, podtrzymują konformizm jednostek, odczuwających swoje posłuszeństwo jako wymuszone i często nie chciane i dlatego kontrola społeczna zewnętrzna jest mniej skuteczna niż kontrola społeczna wewnętrzna.⁴⁴

 KONFORMIZM: postawa i zachowanie jednostki charakteryzujące się ścisłym podporządkowaniem wobec norm, systemu wartości, wzorców zachowania i myślenia oraz poglądów powszechnie przyjętych i obowiązujących w grupie społecznej. Konformizm określa również sposoby adaptacji według Mertona.⁴⁵

 PROCES SPOŁECZNY: zbiór interakcji społecznych tworzących sieć lub łańcuch interakcyjny (kooperacja, konflikt), to proces, którego rezultatem jest pojawienie się zmiany społecznej, to proces prowadzący do potwierdzania i narzucania się rzeczywistości społecznej danej jednostce lub grupie społecznej.⁴⁶

 OPIEKA SPOŁECZNA: ogół działalności instytucji państwowych, kościelnych, prywatnych lub innych zajmujących się udzielaniem pomocy jednostkom, rodzinom i grupom osób nie mogących samodzielnie zaspokoić swoich elementarnych potrzeb życiowych (bezrobotni, inwalidzi, więźniowie po wyjściu na wolność, wielodzietne rodziny). Tworzeni warunków, w których te osoby będą osiągnąć choćby minimalny standard życia ma oprócz aspektu moralnego doniosłe znaczenie społeczne dla utrzymania porządku i równowagi społecznej.⁴⁷

 REHABILITACJA: proces przywracania psychicznej i fizycznej sprawności osobie chorej, przy zastosowaniu odpowiednich metod i technik rehabilitacyjno – terapeutycznych.⁴⁸

 AKTYWNOŚĆ SPOŁECZNA: czynny, świadomy udział jednostki lub grupy społecznej w życiu społeczeństwa, przeważnie nakierowany na realizację konkretnego celu; podejmowanie działań mających na celu nawiązanie kontaktów z innymi jednostkami lub grupą społeczną.⁴⁹

 APATIA SPOŁECZNA: bierność społeczna, postawa jednostki lub grupy społecznej charakteryzująca się brakiem lub obniżeniem aktywności społecznej, zobojętnieniem na otaczającą rzeczywistość i wszelkie inicjatywy społeczne.⁵⁰

 MAKROSTRUKTURA: typ struktury społecznej, obejmującej swym zasięgiem szerokie, mające systemowy wymiar, obszary rzeczywistości społecznej, np. układ warstwowo – klasowy.⁵¹

 MIKROSTRUKTURA: typ struktury społecznej, która obejmuje wszelkie małe grupy społeczne oraz struktury komunikowania się, struktury przywództwa i struktury socjometryczne.⁵²
 

 AKCEPTACJA SPOŁECZNA: sytuacja, w której jednostka lub grupa są aprobowane w ramach danego układu społecznego. To jedna z podstawowych potrzeb jednostki, a jej brak może negatywnie wpływać na rozwój emocjonalno – intelektualny człowieka.⁵³
 

NEGOCJACJE: dwu, lub wielostronny proces komunikowania się, którego celem jest rozwiązanie konfliktu, gdy interesy zaangażowanych stron są sprzeczne w co najmniej jednym obszarze, a osiągnięcie porozumienia może okazać się bardziej korzystne niż działanie wbrew sobie.⁵⁴

 

II PRZEDSTAWICIELE:

AUGUST COMTE: (1798 – 1857) francuski filozof, jeden ze współtwórców pozytywizmu, “ojciec chrzestny” socjologii, jest autorem nazwy tej dziedziny. Definiował socjologię jako naukę o strukturze społeczeństwa, prawach, jego rozwoju i metodach jego badania. Według niego utworzenie socjologii było niezbędne ze względów praktycznych, miała ona stworzyć program przebudowy społeczeństwa. Znaczenie maja tutaj również względy teoretyczne, ponieważ socjologia stanowiła uzupełnienie systemu pozytywnego. Za główne metody socjologii uznał metodę historyczną, metodę porównawczą oraz obserwację i eksperyment. Podzielił socjologię na statykę społeczną, która miała zajmować się porządkiem społecznym oraz na dynamikę społeczną, czyli teorię postępu.⁵⁵

ERVING GOFFMAN: (1922 – 1982) amerykański socjolog, przedstawiciel nurtu teorii krytycznej w socjologii, zajmował się przede wszystkim studiami o biurokracji w przemyśle, współczesnymi problemami zarządzania, historyczno – krytyczną analizą myśli społecznej od Platona poprzez marksizm, aż do współczesnej socjologii, a także badaniami problemów współczesnego społeczeństwa związanego z rozwojem przemysłu i technologii. Prowadził badania nad instytucjami totalnymi, wyróżnił ich typy oraz sposoby przystosowywania się podwładnych do sytuacji pobytu w instytucjach totalnych.⁵⁶

TALCOTT PARSONS: (1902 – 1979) amerykański socjolog, twórca funkcjonalizmu strukturalnego. Za naczelny cel działalności naukowej obrał stworzenie ogólnego systemu teoretycznego, który zespoliłby wszystkie nauki społeczne. Uznał, że działanie społeczne jako celowe ma subiektywne znaczenie i motywację, jest ono interakcją społeczną, której przebieg wyznaczają nie tylko nastawienia aktora, lecz także oczekiwania innych i społeczny system normatywny.⁵⁷

ROBERT KING MERTON: (1910) amerykański socjolog, przedstawiciel funkcjonalizmu, socjolog wiedzy i metodolog nauk społecznych. Jego badania koncentrują się na problematyce funkcjonowania i pojawiania się instytucji społecznych, organizacji biurokratycznych oraz na problematyce ludzkiej osobowości. Żywo zainteresowany zjawiskiem dewiacji, prowadzi jej analizę i konstruuje typologię sposobów adaptacji jednostek do istniejącego kształtu instytucjonalnej rzeczywistości społecznej.⁵⁸

BRONISŁAW MALINOWSKI:⁵⁹ (1884 -1942)brytyjski antropolog społeczny, etnolog, socjolog, prekursor funkcjnalizmu w badaniach nad kulturą. Uznany za jednego z głównych twórców antropologii społecznej, badacz małych społeczeństw. Uważał, że człowiek wyposażony jest we wrodzone predyspozycje, czyli podstawowe potrzeby, na których dopiero nadbudowuje się kultura. Do tych potrzeb zaliczył metabolizm, reprodukcję, odpowiednie wymogi i warunki fizyczne, bezpieczeństwo, ruch, rozwój i zdrowie. Tym predyspozycjom odpowiadają wymogi kulturowe, czyli: zaopatrzenie, małżeństwo i rodzina (system pokrewieństwa), mieszkanie i ubranie, ochrona z obroną, aktywność i komunikacja, przyuczenie i szkolenie oraz higiena. Malinowski uważał, że proces zaspakajania podstawowych potrzeb gatunku ludzkiego wytwarza kategorie potrzeb instrumentalnych, którym przyporządkowane są wymogi instrumentalne, czyli ekonomika, kontrola społeczna, edukacja i organizacja polityczna. Obok potrzeb instrumentalnych istnieją potrzeby pochodne, będące funkcjonalnymi wymogami społeczeństwa, do których zaliczył naukę, magię, mit, religię i sztukę. 

PRZEDMIOT SOCJOLOGII ZDROWIA I CHOROBY. CHOROBA JAKO DEWIACJA I ADAPTACJA. PRÓBA ZDEFINIOWANIA POJĘCIA ZDROWIA I CHOROBY.

Pierwszym, który zauważył, że zdrowie i choroba ą zjawiskami społecznymi,

był amerykański socjolog T. Parsons, twórca koncepcji zdrowia i choroby, która do dziś pozostaje aktualna.⁶⁰ Uznał on, że „zdrowie i choroba są nie tylko warunkami i stanami osobowości lub organizmu jednostki ludzkiej, lecz są również stanami ocenianymi i uznawanymi instytucjonalnie przez kulturę społeczeństw i strukturę”.⁶¹ Parsons jest funkcjonalistą i postrzega społeczeństwo jako pewien system, całość, która nie da się zredukować do jednostek. System też ułożony jest z licznych podsystemów, z których każdy pełni istotną rolę, a naturalnym stanem systemu jest ład. Parsons uważa chorobę za niebezpieczeństwo dal ładu społecznego, ponieważ zagraża ona realizacji funkcji, które każda jednostka pełni na rzecz podsystemu, w którym uczestniczy. Taką funkcją jest rola społeczna i związana z nią obowiązki. Choroba utrudnia pełnienie ról społecznych i realizację związanych z nią zadań, dlatego dal Parsonsa problem zdrowia rozpatrywany ze społecznego punktu widzenia dotyczy właśnie pełnienia roli społecznej. Dla niego ZDROWIE to stan, w którym jednostka wykazuje optymalną umiejętność efektywnego pełnienia ról społecznych i zadań wyznaczonych jej przez proces socjalizacji. Parsons rozróżnia zdrowie psychiczne, czyli zdolność pełnienia roli i zdrowie somatyczne, czyli zdolność wykonywania zadań ( np. rola matki: choroba somatyczna uniemożliwia jej wykonywanie pewnych zadań związanych z pełnieniem roli matki – nie może nakarmić dziecka, wyjść na spacer, sprawdzić, czy odrobiło lekcje. Choroba psychiczna zaburza lub uniemożliwia samo bycie matką).⁶² Choroba prowadzi do nie wywiązywania się z ról społecznych i stanowi pełne zagrożenie dla ładu społecznego: zaniedbanie przyjętych zobowiązań, nie spełnianie oczekiwań społecznych , czyli łamanie norm społecznych, a takie zachowanie oceniane jest jako dewiacyjne, stąd dla Parsonsa choroba jest dewiacją społeczną.

Dewiacja społeczna jest jednym z podstawowych pojęć w socjologii medycyny. Choroba musi więc podlegać społecznym mechanizmom, które mają za zadanie wyeliminowanie jej niepożądanych konsekwencji. Choroba regulowana jest przez wzorce i podlega społecznej kontroli, ponieważ bycie chorym obwarowane jest oczekiwaniami i wymaganiami i istnieje akceptowany przez wszystkich sposób zachowania się w chorobie. 

1 Krzysztof Olechnicki, Paweł Załęcki, „Słownik Socjologiczny”, Toruń 1997, s. 192.

2 Ibid., s. 179.

3 Ibid., s. 263.

4 Ibid., s. 197.

5 Ibid., s. 164.

6 Ibid., s. 85.

7 Ibid., s. 254.

8 Ibid., s. 256.

9 Ibid., s. 214.

10 Ibid., s. 194.

11 Ibid., s. 203.

12 Ibidem.

13 Ibid., s. 50.

14 Ibid., s. 194.

15 Ibid., s. 206.

16 Ibid., s. 139.

17 J. H. Turner, “ Socjologia. Koncepcje i ich zastosowanie”, Poznań 1998, s. 130.

18 Ibid.

19 K. Olechnicki ..., dz. cyt., s. 205.

20 Ibid., s. 191.

21 Ibid., s. 118.

22 Ibid., s. 44.

23 J. H. Turner, dz. cyt., s. 182.

24 Ibid.

25 Ibid., s. 183.

26 Ibid.

27 K. Olechnicki ..., dz. cyt., s. 44.

28 Ibidem

29 Ibid., s. 207.

30 Ibid., s. 252.

31 Ibid., s. 139.

32 Ibid., s. 221.

33 Ibid., s. 13.

34 Ibid., s. 14.

35 Ibid., s. 67.

36 Ibid., s. 49.

37 Ibid., s. 68.

38 Ibidem.

39 Ibidem.

40 Ibid., s. 117.

41 Ibid., s. 210.

42 Ibid., s. 85.

43 Ibid., s. 88.

44 Ibid., s. 100.

45 Ibid., s. 99.

46 Ibid., s. 164.

47 Ibid., s. 145.

48 Ibid., s. 175.

49 Ibid., s. 16.

50 Ibid., s. 22.

51 Ibid., s. 118.

52 Ibid., s. !29.

53 Ibid., s. 16.

54 Ibid., s. 138.

55 Ibid., s. 35.

56 Ibid., s. 71.

57 Ibid., s. 151.

58 Ibid., s. 126.

59 Ibid., s. 118.

60 I. Taranowicz, Anita Majchrowska, Zofia Kawczyńska – Butrym, „Elementy socjologii dla pielęgniarek”, Lublin 200, s. 173.

61 Talccot Parsons, „Struktura społeczna a osobowość”, Warszawa 1968, s. 330.

62 I. Taranowicz, A. Majchrowska, Z. Kawczyńska – Butrym, dzieło cytowane, s. 173.

elementy socjologii cz II - specjalizacja dla pielęgniarek

 

 SOCJOLOGIA ZDROWIA I CHOROBY

1. Bycie chorym - rola społeczna 
   2 Czym jest socjologia medycyny?
   3 Styl i jakość życia jako podstawowy czynnik zdrowia
   4 Choroba jako koncepcja nowej rzeczywistości społecznej pacjenta
   5 Socjomedyczne wskaźniki zdrowia 
   6 Społeczne uwarunkowania zdrowia w ujęciu strukturalnym, interakcyjnym i systemowym
   7 typologia zachowań zdrowotnych
   8 Rola pielęgniarki w kształtowaniu zachowań zdrowotnych
   9 zachowania antyzdrowotne
   10 Makrospołeczne ujęcie choroby

1 BYCIE CHORYM – ROLA SPOŁECZNA.

Parsons wymienia cztery specyficzne cechy chorego:³

- osoba chora nie jest odpowiedzialna za swój stan oznaczający niemożność wywiązywania się z ról społecznych, ponieważ nie jest ona w stanie sama, jedynie aktem woli, wyzdrowieć i potrzebuje w tym celu fachowej pomocy;

- choroba stanowi wystarczające usprawiedliwienie do uzyskania zwolnienia od pełnienia normalnej roli i wykonywania normalnych zadań;

- zwolnienie to osoba chora otrzymuje pod warunkiem uznania swego stanu za niepożądany i zrobienia wszystkiego by z niego wyjść;

- chora jednostka, a także osoby odpowiedzialne za nią mają obowiązek szukania kompetentnej pomocy i współdziałania z nią w celu doprowadzenia do wyzdrowienia; Osoba chora powinna zawiesić swoje dotychczasowe role i przyjąć rolę chorego.

W celu orzekania co jest chorobą a co nie powinien powstać specjalny organ.

Takie zadanie należy do medycyny, która powinna rozpoznawać chore jednostki, izolować je, aby nie stanowiły zachęcającego przykładu. Parsons wyjaśnia na przykładzie społeczeństwa amerykańskiego, dlaczego zdrowie jest najwyższą wartością. Według niego w społeczeństwie amerykańskim najwyższą pozycję w hierarchii wartości zajmuje sukces, aby go osiągnąć należy spełnić dwa podstawowe warunki, do których należą wykształcenie i zdrowie: ”zdrowie jest istotnym warunkiem sukcesu, że samo w sobie uznane zostało za cenioną wartość”.⁴
 

2 CZYM JEST SOCJOLOGIA MEDYCYNY?

Ojcem socjologii medycyny jest amerykański socjolog Bernard Stern, który w

1951 roku opracował jej podstawy i określił cechy, a następnie jego uczeń Robert Straus dokonał podziału socjologii zajmującej się medycyną.⁵ Obecnie socjologia medycyny traktuje medycynę jak, każdą inną instytucję społeczną, opisuje medycynę w kategoriach socjologicznych i zajmuje się rozwiązywaniem problemów medycznych, np. dlaczego pacjenci nie przestrzegają zaleceń lekarskich?

Natomiast socjologia zdrowia zajmuje się potocznie rozumieniem zdrowia i jego uwarunkowań, społecznie uznawanymi i realizowanymi wzorami zachowań w sferze zdrowia oraz w sytuacji wystąpienia choroby, uwarunkowaniami realizacji zachowań zdrowotnych, zdrowiem, jako wartością cenioną społecznie i jej miejscem wśród innych wartości, normami społecznymi związanymi ze zdrowiem i wiedzą na temat zdrowia, która funkcjonuje w świadomości społecznej.

3 STYL I JAKOŚĆ ŻYCIA JAKO PODSTAWOWY CZYNNIK ZDROWIA.

W socjologii styl życia oznacza przynależność do grup społecznych, gdzie wyznacznikiem jest zamożność, poziom i typ wykształcenia, rodzaj wykonywanej pracy, środowisko pochodzenia i zamieszkania. Jednak styl życia przejawia się we wszystkich dziedzinach życia ludzkiego, czyli nie tylko w jakości i rodzaju wykonywanej pracy, ale między innymi w odpoczynku, rodzaju urządzania mieszkania, uczestnictwie w kulturze, kontaktach z innymi ludźmi i zachowaniach oraz aktywności związanej ze zdrowiem i chorobą. Dla jednych styl życia oznacza „zespół codziennych zachowań, sposób postępowania, aktywność, specyficzne dla danej jednostki lub zbiorowości, pewien charakterystyczny sposób bycia odróżniający tę jednostkę lub zbiorowość od innych”,⁶ dla drugich styl życia określa „zakres i formy codziennych zachowań jednostek lub grup, specyficzne dla ich usytuowania społecznego, tzn. manifestujące położenie społeczne oraz postrzegane jako charakterystyczne dla tego położenia, a dzięki temu umożliwiające szeroko rozumianą lokalizację innych ludzi”,⁷ a dla tych, którzy styl życia odwołują do grup społecznych i wiążą ze strukturą społeczną, styl życia jest korelatem grup społecznych, ponieważ „każda grupa społeczna tworzy styl sobie właściwy, jest jego nośnikiem i przekazicielem”.⁸

Dla Polaków zawsze czołowe miejsce zajmowała rodzina, to najwyższy cel i wartość. Istotną rolę odgrywa tutaj czynnik katolicyzmu, który akcentuje nadrzędną rolę w wychowaniu młodego pokolenia. Następną wartością jest praca stanowiąca podstawę wszelkiej egzystencji i umożliwiająca satysfakcję, wypoczynek, poczucie zadowolenia.

Wyodrębnia się osiem typów charakteryzujących postawy Polaków wobec pracy:

„przegrani” stanowią 35%, są nie zadowoleni z zarobków i pracy, widzą trudności w znalezieniu nowej pracy, nie podnoszą własnych kwalifikacji, wykazują bierną postawę;

„usatysfakcjonowani” stanowią 14%, zadowoleni z zarobków, z pracy nie zawsze, uważają, że skorzystali na zmianie systemu w Polsce, posiadają najlepszą kondycję finansową, cieszą się z obecnej sytuacji;)

„sfrustrowani” stanowią 12%, są niezadowoleni z zarobków, ale uważają, że mogą znaleźć inną pracę, nie zmieniają jej jednak i nie podnoszą kwalifikacji, oceniają jako złą swoją sytuację materialną:)

„elastyczni” stanowią 11%, są pełni wiary w siebie, dokształcają się, uczą się języków obcych, w razie potrzeby szukają nowej pracy, kreatywni, twórczy, idą z duchem czasu;

„ustabilizowani” stanowią 9%, są pewni zatrudnienia i zadowolenia z zarobków, dobrze wykształceni i sytuowani, deklarują wysoki, luksusowy poziom życia;

„przystosowani” stanowią 7%, są gotowi do przekwalifikowań, zmiany pracy, elastyczny stosunek do pracy, dobra kondycja finansowa, prowadzą życie na wysokim poziomie;

„ ambitni” stanowią 6%, elastyczni na rynku pracy, podnoszą kwalifikacje, są pewni zatrudnienia i zadowoleni z zarobków, zajmują wysokie stanowiska, dobrze wykształceni;

„aspirujący wyżej” stanowią 6%, wykształceni, mieszkańcy dużych miast, aktywni w zdobywaniu kwalifikacji, elastyczni na rynku pracy, nie posiadają satysfakcji z zarobków.⁹

Styl życia w medycynie skupia się wokół ogólnie pojmowanego stylu życia 50 – 60%, czynników genetycznych 20%, środowiska 20% i opieki zdrowotnej 10 – 15%.

4 CHOROBA JAKO KONCEPCJA NOWEJ RZECZYWISTOŚCI SPOŁECZNEJ PACJENTA.

Choroba może doprowadzić do zmiany rzeczywistości społecznej, ograniczyć kontakt ze światem zewnętrznym i zmienić jego widzenie. Szczególnie ostra i przewlekła choroba powoduje, że dostrzegamy własne ciało, odczuwamy ból i dolegliwości i powoduje, że wsłuchujemy się we własne ciało, skupiamy na nim swoją uwagę, wyznaczając tym samym ramy nowej rzeczywistości społecznej. Choroba uniemożliwia wykonywanie licznych dotychczasowych działań, takich jak: praca, edukacja, życia towarzyskie, spotkania z przyjaciółmi i rodziną. Choroba ogranicza tożsamość jednostki i zmusza ją do skupienia uwagi przede wszystkim na swoim ciele. Ponadto doświadczane przez osobę chorą dolegliwości są tak naprawdę niedostępne innym, ponieważ nie jest w stanie ona podzielić się swoim bólem z osobami drugimi. Jednostka jest więc zamknięta i samotna w świecie swojej choroby. Trudne jest nawet właściwe zinterpretowanie informacji, które osoba chora przekazuje pielęgniarce, ponieważ sposób ich interpretowania zależny jest od czynników kulturowych. Relacje między pielęgniarką a pacjentem stają się barierą i utrudniają komunikację między nimi. Warto też pamiętać aby zbierać te informacje bez jakichkolwiek uprzedzeń i nadinterpretacji ze strony pielęgniarki. Krótka choroba mija i nie wpisuje się na stałe w życie pacjenta, tak jak to bywa, w przypadku ostrej i przewlekłej choroby, która tworzy nową rzeczywistość społeczną, zmieniając plany i zamierzenia jednostki oraz burząc jego codzienny rytm życia.

 5 SOCJOMEDYCZNE WSKAŹNIKI ZDROWIA

Do socjomedycznych wskaźników zdrowia zaliczamy: wskaźniki organicznej sprawności (mierzą one stopień radzenia sobie z wykonywaniem podstawowych czynności – mycie się, ubieranie, jedzenie, poruszanie), ocenę jakości życia (subiektywne – fizyczne: dolegliwości, ból, psychiczne – lęk, depresja, poczucie własnej wartości, społeczne – relacje z ludźmi, praca, spędzanie czasu wolnego i obiektywne aspekty funkcjonowania społecznego – stan zdrowia oceniany na podstawie wskaźników biomedycznych i pozycja społeczno - ekonomiczna, to stopień zaspokojenia potrzeb materialnych i niematerialnych oraz poczucie zadowolenia z życia), wskaźniki pozytywnego zdrowia psychicznego (postawa wobec własnej osoby, poczucie tożsamości, samorealizacja, odporność na stres, autonomia, empatia, umiejętność radzenia sobie z otoczeniem, umiejętność nawiązywania stosunków z innymi, zajmowanie własnej postawy wobec miłości, pracy, zabawy i przy rozwiązywaniu problemów).¹

Istnieje też wskaźnik socjomedyczny o nazwie „Profil wpływu choroby” i obejmuje on ocenę złego samopoczucia dokonywaną przez chorą jednostkę i otoczenie. Uwzględnia się tutaj 14 kategorii funkcjonowania: interakcja społeczna poza rodziną, poruszanie się, sen, odpoczynek, odżywianie się, praca domowa, praca poza domem (zawodowa), podróż i pozostawanie na miejscu (ruchliwość), ruchy ciała, mowa i porozumiewanie się, hobby i wypoczynek, aktywność umysłowa (życie umysłowe), stosunki rodzinne, stany uczuciowe, ubieranie i toaleta.

Wskaźniki socjomedyczne znajdują też odniesienie w stosunku do ludzi starych, jednak tutaj trudno jest rozstrzygnąć co należy uznać za normę, bo niektóre zachowania nie muszą być konsekwencją choroby, a jedynie jest konsekwencją starości. Nie jest łatwo rozstrzygnąć, czy np. ograniczenie słuchu u ludzi po 70-tym roku życia jest normą, czy patologią społeczną.

Wskaźniki socjomedyczne są przydatne szczególnie w pracy pielęgniarki, ponieważ obszar jej działania ogranicza się do stanu somatycznego. Dzięki nim pielęgniarka może oszacować skalę pomocy jakiej potrzebuje pacjent i podjąć działania zmierzające do zwiększenia samodzielności osoby chorej, a tym samym zmniejszyć zależność pacjenta od innych.²  

6 SPOŁECZNE UWARUNKOWANIA ZDROWIA W UJĘCIU STRUKTURALNYM,INTERAKCYJNYMI SYSTEMOWYM.

Obecnie przyjmuje się, że stan zdrowia warunkowany jest przez genetykę w 16%, środowisko w 21%, styl życia w 53% i przez medycynę w 10%.¹ W związku z powyższym pojęcie zdrowia w znaczeniu ogólnym, jak i w promocji zdrowia określa się, jako „najdłuższą możliwość samodzielnego, aktywnego i twórczego życia bez chorób i niepełnej sprawności, albo nawet razem z nimi, jeśli nie da się ich wyeliminować”² oraz traktuje się zdrowie „nie tyle jako abstrakcyjny stan, ile jako poddająca się zmianom, zdolność człowieka zarówno do osiągania w pełni własnych fizycznych, psychicznych i społecznych możliwości, jak i reagowania na wyzwania środowiska”.³ Zdrowie jest więc celem i wartością samą w sobie, a ponadto stanowi środek, który umożliwia człowiekowi wykorzystywanie wszelkich możliwości w celu uczynienia swojego życia lepszym, bardziej satysfakcjonującym i produktywnym. Za podstawowe kryterium zdrowia uważa się społeczne funkcjonowanie jednostki oraz fakt, że zdrowie jest kształtowane przez czynniki pozostające poza obszarem medycyny. Dlatego w celu ochrony zdrowia należałoby podjąć działania zmierzające do zwiększenia zapotrzebowań na wiedzę z zakresu nauk społecznych i socjologii, podjąć działania zmierzające do podniesienia rangi i autonomii innych niż lekarz zawodów medycznych, np. pielęgniarki, zmienić piorytety systemu ochrony i promocji zdrowia, zmienić działania prowadzące do poprawy stanu zdrowia pacjentów oraz relacje między pacjentem a personelem medycznym ze szczególną uwagą na rolę i wagę pracy pielęgniarki, która jest często sojusznikiem i doradcą pacjenta, a przecież powinna przede wszystkim opiekować się nim.

7 TYPOLOGIA ZACHOWAŃ ZDROWOTNYCH.

Do podstawowych zachowań zdrowotnych, których celem jest utrzymanie zdrowia na odpowiednim poziomie, styl i jakość życia, należą: zachowania zdrowotne ludzi zdrowych i chorych. Mowa tutaj o zachowaniach w zdrowiu, które dotyczą wszelkich działań człowieka zdrowego i zarazem umacniają jego zdrowie (odżywianie się relaks, sport, wypoczynek). Dodatkowo należy tutaj wymienić zachowania, które są nakierowane na wykrywanie i zapobieganie chorobom, profilaktykę a także liczne nałogi przyczyniające się do utraty zdrowia. Natomiast zachowania w doświadczaniu choroby skupiają się wokół poszukiwania pomocy i podejmowaniu leczenia. Istotną sprawą jest tutaj rola chorego i zachowania w roli chorego, który walczy z chorobą. W przytoczonej typologii zachowań zdrowotnych należy także wymienić zachowania ze względu na znaczenie dla organizmu i zachowania ze względu na czynnik inspirujący. Wśród tych pierwszych znajdują się takie, które służą zdrowiu i pomagają powrócić do zdrowia – zachowania biopozytywne i takie, które po prostu zdrowiu szkodzą – zachowania bionegatywne. Jeżeli chodzi o zachowania ze względu na czynnik inspirujący to tutaj należałoby uwzględnić zachowania podejmowane przez instytucje medyczne, np. przymusowe szczepienia oraz wszelkie działania o znaczeniu kulturowym z uwzględnieniem wzorów kulturowych (wyobrażenia o zdrowiu i chorobie, sposób odczuwania, postrzegania i opisywania objawów chorobowych, stan wiedzy dotyczącej przyczynowości chorób, postawy i zachowania wobec własnej choroby oraz styl życia uznany za czynnik w kształtowaniu zdrowia społeczności).⁴

Wracając jednak do typologii zachowań zdrowotnych należy również wymienić zachowania ze względu na podmiot działania, obejmujące zachowania indywidualne, czyli jednostkowe (uprawianie sportu, palenie tytoniu) i zachowania zbiorowe, które obejmują całą społeczność i wszystkich członków grupy (odżywianie się w rodzinie), zachowania ze względu na posiadaną wiedzę medyczną (zachowania laików i profesjonalistów, lekarzy, pielęgniarek, fachowców wiedzy medycznej) oraz zachowania zdrowotne ze względu na relację do przedmiotu działania, które obejmują zachowania bezpośrednio skierowane na jednostkę bądź grupę (szczepienia, ćwiczenia) oraz zachowania bezpośrednio skierowane na zdrowie (stosowanie przypraw, chlorowanie wody, wielokrotne smażenie na tym samym tłuszczu, używanie środków chemicznych w żywieniu itp.).

Podsumowując należy pamiętać o tym, że zachowanie „może należeć do kilku typów jednocześnie, np. palenie papierosów może być zarówno zachowaniem zdrowego, jak i chorego, laika i profesjonalisty, zachowaniem jednostkowym i zbiorowym”.⁵

Uważa się również, że istnieje związek pomiędzy zdrowiem a wartościami powszechnie uznawanymi i cenionymi w danym społeczeństwie oraz związek pomiędzy zdrowiem a położeniem społecznym jednostki. Stąd im niższa klasa społeczna tym trudniejszy i gorszy dostęp do źródeł informacji, świadczeń socjalnych i bardziej ograniczone korzystania ze świadczeń medycznych. Pacjenci z klas niższych, „zaburzenia w codziennych zachowaniach często skłonni są traktować jako normę, a skierowanie do szpitala odbywa się przez policję, lub inne instytucje społeczne”.⁶

Natomiast u ludzi z wyższym wykształceniem, które stanowi wyznacznik pozycji społecznej zauważa się wyższe wymagania w stosunku do korzystania z wiedzy medycznej i usług opieki medycznej (wraz z wykształceniem wzrasta liczba profilaktycznych i leczniczych wizyt lekarskich, krytyka w stosunku do opieki medycznej, skłonność do korzystania z kilku lekarzy jednocześnie).

8 ROLA PIELĘGNIARKI W KSZTAŁTOWANIU ZACHOWAŃ ZDROWOTNYCH.

Rola pielęgniarki w kształtowaniu zachowań zdrowotnych w zasadzie sprowadza się do promocji zdrowia, uświadamiania kontroli nad własnym zdrowiem oraz do utrzymywania i poprawy zdrowia. Aby moc realizować te cele na zadawalającym poziomie jednostka albo grupa powinna być świadoma własnych problemów zdrowotnych, mieć potrzebę i wiarę w możliwość ich rozwiązania. W tym celu pielęgniarka powinna podejmować działania wspierające pacjenta. Pielęgniarka powinna dysponować wiedzą z zakresu edukacji zdrowotnej, a w szczególności z zakresu dbałości o zdrowie. Powinna również reprezentować godną wobec wartości, jaką niewątpliwie jest zdrowie postawę (wiedza z zakresu racjonalnego i prawidłowego dal wieku i płci odżywiania, wiedza z zakresu utrzymywania higieny osobistej i higieny otoczenia, wiedza z zakresu umiejętności relaksu i wypoczynku) oraz posiadać umiejętności kształtowania postaw sprzyjających zdrowiu, radzenia sobie z sytuacjami chorobowymi i podejmowania właściwych wyborów. „Dobrze przygotowana pielęgniarka ma być profesjonalnym liderem zdrowia, posiadającym wiedzę z zakresu medycyny, psychologii i socjologii”.⁷ Dodatkowo sama powinna być realizatorem i wzorem osobowym zdrowego stylu życia.

W tym celu pielęgniarka powinna swoje działania skierować w kierunku wsparcia społecznego, mediacji na rzecz zdrowia oraz opracowania i realizacji programów prozdrowotnych. Przed podjęciem każdego z tych działań najpierw powinna rozpoznać zagrożenia występujące w środowisku lokalnym i opracować strategię działania, uwzględniając wszelkie wyznaczniki życia i zdrowia mieszkańców i znajomość środowiska, w którym pracuje. W ten sposób będzie mogła podjąć pracę np. na rzecz ludzi w starszym wieku, ludzi niepełnosprawnych, ubogich rodzin.

9. ZACHOWANIA ANTYZDROWOTNE
 Palenie tytoniu, picie alkoholu, narkomania – rola pielęgniarki w niesieniu właściwej pomocy choremu – dyskusja/ćwiczenia. Próba scharakteryzowania prawidłowego podejścia do chorych przez pielęgniarkę z pominięciem uprzedzeń społecznych, z uwzględnieniem zmian jakie niesie z sobą choroba, która przyczynia się do tworzenia nowej koncepcji rzeczywistości społecznej pacjenta. Rola pielęgniarki w promocji zdrowia na podstawie propagowania zachowań zdrowotnych – dyskusja/ćwiczenia.

10 MAKROSPOŁECZNE UJĘCIE CHOROBY.

Powszechnie uważa się, że co najmniej połowę odpowiedzialności za zdrowie ponoszą czynniki psychosomatyczne. Jednym z najważniejszych czynników jest stres, który stanowi zarówno negatywny jak i pozytywny czynnik. Przyczyn stresu należy szukać już w uwarunkowaniach politycznych, ekonomicznych, społecznych, obyczajowych i w systemie zdrowia współczesnych państw. Przyczyn stresu społecznego dopatruje się w licznych procesach społecznych, szczególnie tych, które związane są z industrializacją i urbanizacją, ponieważ procesy te niosły z sobą liczne radykalne zmiany, takie jak: adaptację w nowym środowisku, która była efektem migracji ze wsi do miast, zmiana warunków życia, warunków kulturowych i warunków pracy, przeciążenie rolami społecznymi, przypisanie sobie ról dodatkowych, np. związanych z zatrudnieniem kobiet, które zajmowały się domem i pracowały zawodowo oraz niejednokrotnie jeszcze prowadziły gospodarstwo rolne, pogarszanie warunków bytowania, braki mieszkaniowe, narastanie anomii społecznej (stanu zagubienia powstałego w wyniku osłabienia lub rozpadu norm społecznych, w jakim może znaleźć się społeczeństwo na skutek załamania się porządku społecznego; kontrola społeczna jednostek staje się nieskuteczna, co prowadzi do chaosu i dezorganizacji)⁸ i wzrost frustracji społeczeństwa.

Dzisiaj wśród czynników wywołujących stres psychospołeczny należy również wymienić bezrobocie, zwolnienia grupowe, poczucie zagrożenia utraty pracy, zmiany w różnych gałęziach gospodarki i przemysłu oraz w służbie zdrowia, poczucie niepewności, lęk, poczucie braku stabilizacji i bezpieczeństwa związane z reformami, transformacją. Skutki stresu psychospołecznego można podzielić na dwie kategorie, czyli choroby (głównie choroba wieńcowa, nowotwory) i skutki zdrowotne wśród, których wymienia się efekty subiektywne, zdrowotne, wyrażające się określonymi zachowaniami i organizacyjne.⁹

Do efektów subiektywnych zalicza się lęk, agresję, apatię, depresję, zmęczenie, frustrację, poczucie winy i wstydu, wrażliwość, niską samoocenę, obniżony nastrój, brak zdolności koncentracji i podejmowania decyzji oraz poczucie osamotnienia.

Wśród efektów zdrowotnych wymienia się astmę, brak miesiączki, ból w klatce piersiowej, bóle pleców, biegunki, omdlenia, chorobę wieńcową serca, migreny i bóle głowy, nerwice, nocne koszmary, psychozy, bezsenność, cukrzycę, zaburzenia psychosomatyczne, wysypki skórne, owrzodzenia układu pokarmowego, osłabienie i utratę popędu płciowego.

Natomiast efekty wyrażające się określonymi zachowaniami dotyczą wypadków, nadmiernego przyjmowania leków, wybuchów emocji, bulimii, anoreksji, nadmiernego spożywania pokarmów lub utraty braku apetytu, nadużyć w piciu alkoholu i paleniu tytoniu, impulsywnego zachowania, zaburzeń mowy i nerwowego śmiechu.

Z kolei wśród kategorii efektów organizacyjnych wymienia się absencję w pracy oraz złe stosunki w pracy, niską wydajność, niskie morale, brak zadowolenia z wykonywanej pracy i zwiększoną częstotliwość wypadków.

„Ujęcie makrospołeczne koncentruje się na wskazaniu różnych czynników indywidualnego ryzyka (np. uwarunkowania genetyczne, styl życia, rodzaj pracy itp.) i zmierza do określonego poziomu indywidualnego ryzyka zachowań albo, jeśli choroba już wystąpiła, do wyjaśnienia jej przyczyny”.¹⁰

1 Z. Woźniak, „Socjomedyczne aspekty funkcjonowania rodziny”, Poznań 1990, s. 7.

2 Z. Kawczyńska – Butrym, „Promocja zdrowia – wyzwaniem dla socjologów, (w: ) „Socjologia medycyny

w uczelni ( M. Latoszek, red.), Gdańsk 1992, s. 44.

3 Z. Słońska, „Promocja zdrowia – zarys problematyki, Promocja zdrowia. Nauki społeczne i medycyna 1994,

nr 1- 2, s. 38 – 39.

4 B. Tobiasz – Adamczyk, „Wybrane elementy zdrowia i choroby”, Kraków 1998, s. 54 – 55.

5 M. Ogryzko – Wiewiórkowska, „Socjologia medycyny. Wybrane zagadnienia”, Lublin 1989, s. 32 – 37.

6 Ibid., s. 42.

7 W. Ciechaniewicz, „Funkcje zawodowe pielęgniarek. Funkcja promowania zdrowia, Pielęgniarstwo 2000,

1998, nr 1 (36).

8 K. Olechnicki, ..., dz. cyt., s. 20.

9 J. Bejnarowicz, „Zmiany stanu zdrowia Polaków i jego uwarunkowań. Wyzwania dla promocji zdrowia.

Promocja zdrowia. Nauki społeczne i medycyna” 1994, nr 1-2, s. 11.

10 I. Taranowicz ..., dz. cyt., s. 227.

1 A. Eisenberg, H. E. Murkoff, S. E. Hathaway, „Pierwszy rok życia dziecka”, Poznań 2002, s. 70.

1 Ibid., s. 177.

2 Ibidem.

3 T. Parsons, dz. cyt., s. 330

4 Ibidem.

5 I. Taranowicz ..., dz. cyt., s. 168.

6 A. Siciński, „Problemy teretyczne i metodologiczne badań stylu życia”, Warszawa 1980, s. 5.

7 M. Marodny, „Styl życia jako kategoria opisu socjologicznego (w: ) „O stylach życia Polaków”,

(red.) M. Falkowska, CBOS, Warszawa 1997, s. 8.

8 L. Dyczewski, „Kultura polska w procesie przemian”, Lublin 1993, s. 150.

9 I. Taranowicz ..., dz. cyt. , s. 118.

elementy socjologii cz III - specjalizacja dla pielęgniarek

   SOCJOLOGIA ZDROWIA I CHOROBY

1 Mikrospołeczne ujęcie choroby

2 Zdrowie jako wartość

3 Marginalizacja społeczna

4 Struktura rodzinna jako czynnik ochrony zdrowia. 

5 Społeczne konsekwencje choroby i niepełnosprawności

6 Śmierć jako zjawisko społeczne

7Socjologiczna analiza zawodów pielęgniarski i położnej

8 Metody i techniki badań socjologicznych pomocne w pracy pielęgniarki

9 Pojęcie i znaczenie kultury oraz grupy

10 Zachowania społeczne otaczające narodziny

1 MIKROSPOŁECZNE UJĘCIE CHOROBY

Mikrospołeczne ujęcie choroby skupia się wokół ról społecznych, ponieważ w związku z realizacją wielu ról społecznych mogą wystąpić zaburzenia związane ze zdrowiem i samopoczuciem jednostki. Sytuacje takie są skutkiem nadmiaru ról, czyli realizacji kilku ról jednocześnie, w tym samym czasie, np. rola matki i pracownika; nagłej utraty roli społecznej, np. rezygnacja lub utrata pracy z powodu macierzyństwa lub bezrobocia, redukcji stanowiska pracy, choroby członka rodziny, emerytura, renta; konfliktu ról, np. rola matki i pracownika prężnie działającej firmy. Jednak szczególne znaczenie w analizie warunków zdrowia ma jakość i styl życia jednostek oraz podejmowane przez nie zachowania zdrowotne. Zauważa się nagminny brak aktywności fizycznej, palenie papierosów, duże spożywanie alkoholu, narkomanię, lekomanię, złe odżywianie oraz szereg niekorzystnych sytuacji życiowych wynikających z pełnienia ról społecznych (przeżycia osobiste, typu śmierć bliskiej osoby, rozwód, konflikty w rodzinie, patologie, wypadki i zdarzenia losowe, liczne sytuacje zawodowe, typu konflikty w pracy, niezadowolenie w pracy i brak satysfakcji z wykonywanej pracy, bezrobocie, zagrożenie utraty pracy, emerytura, trudności uzyskania nowej pracy, złe warunki pracy, sytuacje szkolne, typu niekorzystne relacje w grupie rówieśniczej, izolacja, brak akceptacji, odrzucenie, konflikty, niekorzystne relacje z kadrą pedagogiczną, niepowodzenia egzaminacyjne, złe wyniki w nauce, drugoroczność, niekorzystna sytuacja bytowa, typu ubóstwo, złe warunki mieszkaniowe i żywieniowe, brak poczucia bezpieczeństwa i utrzymania higieny, poziom wykształcenia. Wymienione czynniki przyczyniają się do zachorowań i. Rozwoju problemów oraz patologii na tle rodziny.

Brak rodziny powoduje gorsze subiektywne poczucie zdrowia, nadciśnienie tętnicze, podatność na choroby, poziom uzależnień, częstotliwość samobójstw, częstotliwość wypadków i szybszą umieralność.¹ Jednak jednostki żyjące w rodzinach również narażone są na liczne czynniki sprzyjające zachorowaniom, ponieważ szczególnie w rodzinach naznaczonych patologią występują sytuacje zagrożenia zdrowia nazywane ryzykiem zdrowotnych. Owo ryzyko można podzielić na dwa rodzaje, czyli czynniki obejmujące zaburzenia, nieprawidłowości i dolegliwości zdrowotne występujące w rodzinie i sytuacje zdrowotne uznane za ryzyko zdrowotne, które zwiększa się im jest większa wielo przyczynowość chorób.

Wyróżnia się następujące kategorie zaburzeń zdrowia, które są tylko i wyłącznie czynnikami życia rodziny i nie biorą pod uwagę obciążenia genetycznego rodziny:

- choroby psychosomatyczne i somatyczne (choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy, choroba wieńcowa, nadciśnienie tętnicze, zaburzenia rytmu serca, cukrzyca i astma);

- zaburzenia czynnościowe (jąkanie, impotencja seksualne, nocne i dzienne moczenie się, częstomocz, tiki, biegunki, torsje, zaburzenia mowy, liczne blokady związane z mową, przykurcze, ślepota, głuchota, niemota);

- zespoły bólowe (bóle brzucha i głowy, migreny, bóle stawów, mięśni, szyjne, ramieniowe, bóle nóg, rąk, które są oporne na środki farmaceutyczne a ustępują w trakcie rozmowy i terapii);

- uzależnienia (lekomania, alkoholizm, narkomania, palenie tytoniu, bulimia, anoreksja).²
 

2 ZDROWIE JAKO WARTOŚĆ

Trudno jest jedno znacznie zdefiniować zdrowie, ponieważ podlega ono zmianom społecznym środowiskowym, normom, zwyczajom i kulturze. Jednak zdrowie uznaje się za wartość, która określa wpływ na dobra samopoczucie jednostki, ukierunkowuje ludzie działania i zachowania, umożliwia podejmowanie działań, daje radość życia, poczucie szczęścia, ponieważ tylko przy dobrym zdrowiu możemy osiągnąć sukces.

Wyróżnia się następujące szczeble wartości od najniższego do najwyższego: cielesne wygody i przyjemności;

- wartości „witalne”, rozwój i trwanie, zdrowie to wartość najniższa a choroba najwyższa;

- wartości duchowe: prawda, dobro, szlachetność;

- wartości związane z Bogiem.³

Zdrowie uważa się więc za wartość instrumentalną, pomocną w osiągnięciu innych wartości, pomaga tworzyć warunki szczęścia, dobrobytu własnego i innych i nie jest wartość sama w sobie lecz środek do realizacji innych celów.

3 MARGINALIZACJA SPOŁECZNA

Marginalizacja społeczna oznacza stan wykorzenienia i nie uczestniczenia jednostek oraz grup społecznych w porządku społecznym oraz wykluczenie z życia społecznego. Sytuacji tej towarzyszy szereg procesów społecznych przyczyniających się do efektu krańcowego. Z pojęciem marginalizacji społecznej wiąże się upośledzenie (niekorzystne położenie osób spowodowane czynnikami kulturowymi, psychologicznymi, ekonomicznymi i społecznymi uniemożliwiające efektywne funkcjonowanie w sferach życia społecznego), deprywacja (pozbawienie kogoś praw do czegoś w wyniku działania sił zewnętrznych bądź na skutek zamierzonego lub niezamierzonego działania własnego – np. ludność żydowska w czasie wojny), dyskryminacja (pozbawienie kogoś równości szans, złe traktowanie ze względu na pleć, wiek, kolor skóry, religię, postawę).

Jednym z najważniejszych czynników marginalizacji jest ubóstwo (niedostatek środków na pożywienie, mieszkanie, zdrowie, kulturę) jednostek, grup i rodzin. Wyróżnia się ubóstwo absolutne (minimalny poziom dochodów i wydatków na zaspokojenie podstawowych potrzeb, jest to najniższy poziom konsumpcji, poniżej, którego następuje zagrożenie bytu biologicznego) i względne( relacja między minimalnym a średnim standardem życia w danej społeczności).⁴ Granice ubóstwa, czyli granice bezpieczeństwa socjalnego wyznacza minimum socjalne, biologiczne i życiowe, czyli dobra umożliwiające człowiekowi byt, prace, rozwój oraz zaspokajanie potrzeb.

W Polsce istotną cechą ubogich jest wiek 936 – 45 lat i po 65 roku życia), wykształcenie niepełne podstawowe, podstawowe i zasadnicze zawodowe, robotnicze i chłopskie pochodzenie społeczne, bezrobocie, większość ubogich kobiet samotnie wychowujących dzieci, pozbawionych pracy. Ubóstwo powoduje odrzuceni w grupie, separowanie, zredukowanie potrzeb kulturalnych i edukacyjnych. Krąg znajomych ludzi ubogich „jest bardzo nikły albo nie ma go wcale, kontakty międzyludzkie ulegają zubożeniu, co może powodować ograniczenia w rozwoju osobowości osób z tej grupy”.⁵ Ubóstwo samo w sobie nie stanowi formalnej przeszkody uczestniczenia w życiu społecznym, ale powoduje wycofanie się z życia społecznego. Sprzyja temu niski prestiż społeczny, ograniczenie praw i dostępu do instytucji, niski poziom aktywności społecznej.

„Formy pomocy stosowane przez państwo również sprzyjają marginalizacji tych osób, tworzy się bowiem specyficzne mechanizmy i pule środków tylko dla ubogich, które jednocześnie pełnią funkcje naznaczenia”.⁶

4 STRUKTURA RODZINY JAKO CZYNNIK OCHRONY ZDROWIA. CHOROBA JAKO ZMIENNA W ZYCIU RODZINY

Rodzina to podstawowa grupa społeczna złożona z rodziców, krewnych i dzieci. Jej struktura, czyli powiązanie ze sobą różnego typu elementów, zachowań i relacji obejmuje:

- liczbę członków rodziny (liczbę dzieci – mała, wielka, dwupokoleniowa, wielopokoleniowa);

- kompletność rodziny (pełna – oboje rodzice plus co najmniej jedno dziecko; niepełna – brak jednego z rodziców; niekompletna – dzieci w rodzinie tylko jednej płci; zrekonstruowana – ponowne małżeństwo samotnego rodzica);

- zasięg systemu pokrewieństwa (jacy krewni ze sobą mieszkają – rodzice, dzieci, krewni w linii bocznej);

- układ władzy, autorytetów i pozycji (rodzina patriarchalna, matriarchalna, partnerska);

- typ małżeństwa 9monogamia, poligamia, bigamia);

- układ ról i pozycji przypisany rodzinie (rola matki, ojca, dziecka, role oczekiwane, złożone).

Analiza stanu zdrowia w rodzinie obejmuje rodzaj dominujących chorób typowych dla kategorii wieku oraz pogarszanie się wraz z wiekiem stanu zdrowia i jego samooceny, a także różnice w częstotliwości występowania chorób i niepełnosprawności, różnice występowania problemów zdrowotnych w poszczególnych fazach życia rodziny (małżeństwo bez dzieci, rodzina wychowująca małe dzieci, rodzina z dzieckiem w wieku przedszkolnym, rodzina z dzieckiem w wieku szkolnym, rodzina z dorastającymi dziećmi, rodzina z dziećmi opuszczającymi dom, stadium pustego gniazda, starzejący się rodzice – aż do śmierci obojga),⁷ natężenie problemów opiekuńczo – pielęgnacyjnych, występowanie zagrożeń zdrowia i zadań opiekuńczych dla poszczególnych faz życia rodziny.

Sytuacja w rodzinie staje się trudna i złożona, gdy pojawia się w niej choroba (mentalna, psychiczna, ostra, przewlekła, wrodzona, nabyta, gwałtowna, trwale ograniczająca codzienne czynności), ponieważ wówczas zmieniają się role i zadania poszczególnych jej członków. Choroba ogranicza realizację funkcji rodziny i wymaga opieki oraz pielęgnacji nad jednostką chorą. Towarzyszą jej dodatkowe obciążenia, takie jak stres, niemoc, obciążenia i nakłady finansowe oraz utrata lub ograniczenie sprawności w wykonywaniu czynności życia codziennego.

5 SPOŁECZNE KONSEKWENCJE CHOROBY I

NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI OD WSPARCIA SPOŁECZNEGO DO IZOLACJI SPOŁECZNEJ. KONSEKWENCJE CHORÓB INDYWIDUALNE,RODZINNE,POZARODZINNE,WSPARCIE SPOŁECZNE,IZOLACJA SPOŁECZNA, PIĘTNOWANIE

Wynikiem choroby są liczne zmiany w życiu człowieka (w pracy, rodzinie, życiu codziennym, związane z reakcjami otoczenia, stresem. U chorego człowieka następuje zmiana jego dotychczasowego położenia społecznego, ale także zmiana roli społecznej (chory nie odpowiada za swoją chorobę, jest zwolniony z dotychczasowych zajęć, choroba jest stanem niepożądanym, chory szuka pomocy, terapii w celu zmiany stanu choroby). Choroba jakakolwiek czasowo lub trwale ogranicza pełnienie dotychczasowych ról społeczny i wywołuje konflikty między rolą człowieka chorego(konieczność leczenia szpitalnego), a koniecznością realizacji ważnych życiowo zadań. Taka sytuacja określana jest zmianą (np. w trakcie leczenia szpitalnego chory przyjmuje rolę tylko i wyłącznie chorego)lub ograniczeniem (w przypadku choroby przewlekłej, trwale powodującej zaburzenia świadomości) roli społecznej. Z kolei zmiana lub ograniczenie roli społecznej wiąże się ze zmianą lub ograniczeniem pozycji społecznej (odejście z pracy na skutek choroby, rezygnacja z ważnego stanowiska, eliminacja z rynku pracy na skutek ograniczeń sprawności wywołanych chorobą). Dodatkowo choroba zmienia usytuowanie społeczne osoby chorej i przyczynia się do procesu marginalizacji społecznej (utrata, ograniczenie kontaktów towarzyskich, izolacja społeczna, utrata zatrudnienia, zmniejszenie dochodów, utrudniony dostęp do środków kultury.

Wreszcie choroba wywołuje zmiany w obrazie samego siebie, które przybierają charakter: negatywny (wpływają niekorzystnie na przyszłość osoby chorej), obojętny (nie mają żadnego wpływu) i pozytywny (stymulują dalszy rozwój osobowy jednostki).⁸ Człowiek chory ma świadomość ograniczenia własnych możliwości, jest przepełniony lękiem, obawami i stresem. Rozpoznanie choroby powoduje często szok, negację i izolację („to mnie nie dotyczy”), gniew, agresję i bunt („brak zgody na pogodzenie się z chorobą”) i działanie (mechanizm obronny, by zmienić swoją sytuację).⁹ Osoba chora przybiera negatywne i pozytywne wobec siebie postawy (niska samoocena siebie, ale i dostrzeganie korzyści wynikających z aktualnej sytuacji związanej z chorobą).

Postawy negatywne obejmują:

- niską samoocenę – na skutek negatywnych relacji z otoczeniem, bierność osoby chorej wobec problemu, zgoda na taki stan rzeczy;

- poczucie osamotnienia – brak wsparcia i pomocy, brak mobilizacji chorego do działania, wzmocnienie poczucia lęku, zagrożenia, izolacja społeczna, pogorszenie stanu zdrowia, reakcje nerwicowe;

- subiektywne poczucie krzywdy – związane z faktem choroby i ograniczoną sprawnością oraz z odrzuceniem osoby chorej przez osoby bliskie, z izolacją społeczną, pogorszeniem sytuacji bytowej, trudnościami w pracy.

Postawy pozytywne obejmują:

- ucieczkę od problemów, np. rodzinnych, w pracy, w środowisku lokalnym;

- uzyskanie korzyści, wartości materialnych (renty, odszkodowania) i niematerialnych (większe - zainteresowanie, troska. serdeczność, życzliwość, miłość).¹⁰

Konsekwencje choroby w stosunku do rodziny objawiają się w zaburzeniu jej funkcji, ponieważ to właśnie ona świadczy najwięcej pomocy na rzecz chorego oraz wywołują równowagę między udzielaną pomocą a jej potrzebą (równowaga jest najbardziej korzystna dla wszystkich), nadmiar pomocy i nadopiekuńczości (osoba chora jest uzależniona od innych, członkowie rodziny czynią ją niezaradną i ograniczają jej rozwój) oraz niedobór i pozbawienie niezbędnej pomocy (występuje w specyficznych sytuacjach i może być skierowany ku samoopiece, jako wyjątkowy bodziec, ale na ogół może świadczyć o odrzuceniu, izolacji i niechęci do udzielania jej pomocy). Zmiany w aktualnych funkcjach rodziny na skutek pojawienia się w niej choroby dotyczą sytuacjo zdrowotnej w rodzinie i poziomu sprawności osoby chorej i oraz akceptacji i podjęcia roli opiekuna.

Choroba zaburza i zmienia funkcje rodziny w zależności kto i jak długo choruje oraz jaki charakter i rozmiar przybiera jego choroba. Zmianom ulega sytuacja materialna i finansowa na skutek wzrostu wydatków i zmniejszenia dochodów. Nasila się funkcja pielęgnacyjno – opiekuńcza, ograniczeniu podlega funkcja rekreacyjno – towarzyska. Zmianie ulega funkcja ekonomiczna, seksualna, funkcje miłości, funkcje akcydentalne i funkcja emocjonalna – przewartościowanie i zdystansowanie się w stosunku do, niektórych problemów, osłabienie lub wzmocnienie więzi w rodzinie. W rodzinach z chorobą przewlekłą i osobami niepełnosprawnymi zachodzą złożone relacje, które objawiają się w gniewie, agresji (względem siebie i opiekunów, chęć podporządkowania sobie rodziny), zaprzeczaniu i bagatelizowaniu stanu rzeczy, nie przyjmowaniu go do wiadomości oraz w rezygnacji i poddaniu się chorobie. Jedna z relacji jest tez izolacja osób starszych, objawiająca się w ukrywaniu ich, izolowaniu od życia towarzyskiego i gości oraz okazywanie niechęci osobie chorej, złe jej traktowanie, wrogie nastawienie, przemoc. Osoba starsza lub chora może przejawiać negatywne postawy wobec rodziny w postaci buntu, agresji, płaczu, depresji, wycofania się z kontaktów, domagania się większej pomocy, manipulacji rodziną, omawiania jedzenia i innych czynności.

W relacjach poza rodzinnych wyróżnia się następujące konsekwencje chorób, które prezentują postawy: prointegracyjne – akceptacja osób chorych i niepełnosprawnych przez otoczenie i antyintegracyjne – niedostrzeganie i lekceważenie, pomijanie osób chorych i niepełnosprawnych, unikanie kontaktu z osobami chorymi, nieumiejętność zachowania się w bliskości osoby chorej, dwuznaczność kontaktu z osobami chorymi, postrzeganie osoby chorej, jako ofiary zachowań anty zdrowotnych, uleganie tzw. zranieniu, czyli cierpienie osoby chorej zostaje przeniesione na osobę bliską, która współodczuwa razem z chorym .¹¹

Izolacja osoby chorej może wiązać się z jej naznaczaniem oraz stygmatyzowaniem i objawiać się w negatywnej ocenie osoby chorej. Takie zachowanie często prowadzi do dyskryminacji i odrzucenia (gruźlik, wariat, adidas). Takie zachowanie postrzega powoduje, że osoba chora postrzegana jest przez pryzmat stereotypu i powoduje wywołanie niekorzystnych relacji społecznych wobec osób chorych, czego efektem jest właśnie izolacja, odrzucenie, brak tolerancji i niesienia osobie chorej pomocy lub wsparcia.

Tolerancja, pomoc i wsparcie społeczne są przecież najbardziej pożądanymi reakcjami w przypadku choroby, ponieważ oznaczają szczególny sposób zrozumienia i niesienia pomocy osobom chorym i ich bliskim, którzy stanowią podstawowe źródło wsparcia, ponieważ jednostka utrzymuje z nimi bezpośrednie i emocjonalnie bliskie kontakty. Wsparcie społeczne warunkowane jest liczbą osób, które są gotowe udzielać wsparcia, zasobami, które mogą zostać uruchomione w razie potrzeby udzielenia wsparcia i zakresem, w ramach, którego osoby z otoczenia chcą udzielać wsparcia społecznego osobie chorej.¹²

Źródła wsparcia społecznego dzielą się na:

- pierwotne (rodzina, bliscy sąsiedzi, przyjaciele);

- wtórne (instytucje rządowe i poza rządowe, służba zdrowia, fundacje, specjalne programy pomocy osobom chorym i ich rodzinom, hospicja, samopomoc – wolontariusze, stowarzyszenia osób chorych i ich rodzin).¹³

Każde z tych źródeł udziela innego rodzaju wsparcia począwszy od informacji przez kontakty emocjonalne, materialne, rzeczowe, różnego rodzaju terapie. Taką sieć kontaktów społecznych określa się mianem „bufora”, którego zadaniem jest obniżanie ryzyka powikłań zdrowotnych, psychologicznych, fizycznych, zmniejszanie ryzyka zgonów, wymiana doświadczeń między chorymi, zapobieganie izolacji społecznej, piętnowaniu, odrzuceniu, wywieranie nacisku na opinie publiczna w celu ochrony praw osób chorych, niepełnosprawnych i ich rodzin oraz zmiana postaw negatywnych na postawy pozytywne wobec ludzi chorych i niepełnosprawnych.¹⁴

6 ŚMIERĆ JAKO ZJAWISKO SPOŁECZNE. ZACHOWANIE A SPOŁECZNE OTACZAJĄCE UMIERANIE. RODZINA W OBLICZU ŚMIERCI. PROCES, ETAPY I ŚWIADOMOŚĆ UMIERANIA 

Śmierć jest zjawiskiem społecznym, fizycznym i biologicznym i dlatego podlega społecznym wzorom, które obejmują zachowania w sytuacji śmierci, stosunek do ciała zmarłego, akt pozbycia się ciała i zachowania po śmierci. Wszystkie te wymienione zachowania związane ze zjawiskiem śmierci podlegają społecznej kontroli, wzorom i normom kulturowym akceptowanym w danej społeczności i tworzą społeczne postawy wobec śmierci. Jedną z takich postaw jest negacja zjawiska śmierci, czyli nie mówienia o niej wprost (człowiek odchodzi, nie umiera), izolowanie dzieci od osób umierających, umieranie ludzi w szpitalach i hospicjach, a nie domach nie składa się kondolencji rodzinie osoby zmarłej nie nosi się żałoby nie prowadzi się rozmów o śmierci, a pogrzeby odbywające się na cmentarzach staja się prawie niewidoczne, dla osób w nich uczestniczących).

Proces umierania jest zjawiskiem rozciągniętym w czasie, w zależności od choroby na jaką cierpi osoba umierająca. Jeżeli człowiek umiera w szpitalu, którego przecież głównym celem jest opieka, pielęgnacja i powrót do zdrowia osób chorych, pacjent umierający nie stanowi głównego podmiotu działań. Stąd personel szpitala znajduje się w obliczu konfliktu sprostania potrzebom osób umierających, a koniecznością wypełniania obowiązków zgodnie z przepisami (stąd też krytyka szpitali i personelu za stosunek do osób umierających). W takich przypadkach idealnie ze swojej roli wywiązują się hospicja, gdzie postępowanie z pacjentem jest indywidualne, główny nacisk kładzie się tutaj na jakość życia nawet w ostatnich fazach życia. W całokształcie procesu umierania, który ma miejsce w hospicjum może uczestniczyć bez żadnych ograniczeń jego rodzina i bliscy, ponieważ takie postawy tworzą wizje dobrej śmierci i pozwalają umierać w komforcie.

Liczne kontrowersje związane są z problemem informowania umierającego pacjenta o tym , co stanowi przyczynę jego nadchodzącej śmierci. Wbrew prawu do informacji na temat zdrowia rodzina i personel medyczny często nie udzielają osobie umierającej informacji tego typu. Stąd pojawia się problem świadomości umierania oraz związanego z nim lęku.

Wyróżnia się następujące modele kontekstów świadomościowych:

- zamkniętej świadomości – pacjent nie wie, ze jest umierający, wie o tym jego otoczenie, chory utrzymywany jest w nieświadomości, zmowa milczenia;

- podejrzewania – rodzina i personel nie ujawniają faktu umierania przed pacjentem, ale on podejrzewa prawdę, którą się przed nim ukrywa;

- wzajemnego udawania – najczęściej występujący, obie strony wiedzą o zbliżającej się śmierci, udają jednak przed sobą, że nic się nie dzieje, rozmawiają o teraźniejszości, podtrzymywanie „gry pozorów, brak szczerej rozmowy”;

- otwartej świadomości – mówi się o śmierci wprost, śmierć przestaje być tematem tabu, uważa się to za najkorzystniejszą sytuację, ponieważ personel i rodzina oczekują od umierającego zachowań, które cechują jego stan, podejmowanie dialogu na temat śmierci, podejmowanie wspólnej drogi ku śmierci, podziękowanie za wspólne lata, powiedzenie sobie o wzajemnej miłości, osoba umierająca nie pozostaje samotna i wyizolowana, nie jest skazana na przeżywanie lęku w samotności.

Proces umierania według innej koncepcji można podzielić na pięć etapów:

- zaprzeczenie i izolacja – pacjent zaprzecza, że jest nieuleczalnie chory, jest agresywny;

- złość - agresja, gniew na wiadomość o szybkim zgonie;

- negocjacje – walka o życie składanie obietnic Bogu i losowi;

- depresja – wyczerpanie możliwości, świadomość rychłej śmierci, rozpacz;

- akceptacja – pogodzenie się ze śmiercią, spokój, wyciszenie.¹⁵

Mimo, ze tak naprawdę nikt z nas zdrowych i nie stojących przed obliczem śmierci nie jest w stanie zrozumieć co przeżywa osoba w takiej sytuacji, to przecież zarówno choroba, jak i śmierć nie są sprawą jednostkową, lecz sprawą grup i społeczności. Śmierć powoduje, że grupa ubożeje, zarówno, jak choroba, tak i śmierć są wyzwaniem dla rodziny, która przejmuje obowiązki osoby chorej i podejmuje nowe zadania. Rodzina ulega procesowi dezorganizacji (najbardziej, gdy umiera matka), następuje w niej zamiana ról i podejmowanie nowych ról, ulega zakłóceniu jej harmonia i równowaga. Na skutek choroby i śmierci w rodzinie mogą ulec osłabieniu więzi emocjonalne, załamanie norm i wartości, pogorszenie stanu finansowego i materialnego, zaburzenia zdrowotne u innych członków, izolacja od otoczenia, brak odpoczynku i wolnego czasu, na skutek dodatkowych zadań, wyzwań i obciążeń. Rodzina w obliczu śmierci może przeżywać dodatkowe obciążenia psychiczne, ponieważ ukrywa przed chorym prawdę o śmierci i nieuleczalnej chorobie, tłumi prawdziwe uczucia, nie może okazywać lęku, przerażenia, smutku i rozpaczy, zmuszona jest do dodatkowej aktywności (szukania niekonwencjonalnych metod leczenia). Dodatkowym problemem dla rodziny jest czas po śmierci osoby bliskiej, czyli żałoba, który obejmuje następujące etapy:

- odłączenie więzi posiadanych ze zmarłym;

- przystosowanie się do środowiska pozbawionego osoby zmarłej;

- tworzenie nowych relacji z żyjącymi i ze zmarłym.¹⁶

7SOCJOLOGICZNA ANALIZA ZAWODÓW PIELĘGNIARKI I POŁOŻNEJ

Pozycja zawodów pielęgniarki i położnej jest zależna od wykształcenia, wysokości zarobków, walorów moralnych, środowiska społecznego i przyjętych w tym środowisku norm i wartości oraz od stereotypów, potrzeb, zainteresowań kulturalnych i wysokiej etyki zawodowej. Na prestiż wymienionych zawodów mają wpływ rożne czynniki, do których zalicza się realizację roli zawodowej zgodnie z oczekiwaniami społecznymi, zróżnicowanie pod względem kwalifikacji i uzdolnień zawodowych, praca przy technicznych innowacjach i aparatach medycznych, zadowolenie z zawodu i możliwość awansu, czyli zrobienia kariery zawodowej. W tym celu pielęgniarka powinna mieć czas na zrealizowanie zadań, do których została przygotowania, powinna mieć określone miejsce w zespole leczącym, jako obserwator chorego i koordynator opieki nad nim, powinna być stale doszkalana w toku pracy i na specjalnych kursach, kursach specjalizacyjnych i powinna mieć warunki, by ponosić wspólnie z lekarzem opiekującym się chorym, odpowiedzialność za indywidualne traktowanie pacjenta i czuwanie nad nim.¹⁷ Wydajność pracy pielęgniarek uzależniona jest od warunków pracy, wyposażenia, zaopatrzenia, co stanowi źródło poszanowania tego zawodu. Jednak mimo tych ważnych czynników powinny ulec polepszeniu relacje między pielęgniarkami i położnymi, a lekarzami, które warunkują lepszą współpracę i zrozumienie, oraz możliwość wypełniania się z roli pielęgniarki i położnej.

Do ogólnych zadań pielęgniarki należą:

- prowadzenie programu leczenia przepisanego pacjentowi przez lekarza;

- usługi w zakresie higieny i wygody w stosunku do pacjenta;

- angażowanie pacjenta i jego rodziny w tok leczenia;

- prowadzenie oświaty sanitarnej;

- rozpowszechnianie profilaktyki;

- współpraca z innymi pracownikami i instytucjami służby zdrowia;

- inteligentne działanie w opiece nad chorym, by uchronić go od komplikacji;

- obserwowanie skutków leczenia i prawidłowe reagowanie oraz rozpoznawanie objawów wymagających leczenia;

- decydowanie o wykonaniu pilnych zabiegów przed przybyciem lekarzy;

- pełnienie roli pedagoga w stosunku do rodziny chorego;

- posiadanie otwartego umysłu i tak ukształtowanego, by w każdym przypadku umieć wybrać najlepszą postać swojej roli.¹⁸

Istotnymi rolami pielęgniarek pracujących w szpitalach, jest rola instrumentalna (staranie się o zdrowie pacjenta) i ekspresyjna (panowanie nad napięciami pochodzącymi z procesu leczenia i środowiska szpitalnego, podejmowanie takich zachowań, które zmierzają do poprawienia samopoczucia pacjentów, stworzenie przyjaznej, spokojnej, przystosowanej do sytuacji choroby, wpływającej na motywacje emocjonalne, zaspokojenie potrzeb psychospołecznych pacjentów).

„Pielęgniarce nie wolno okazać zniecierpliwienia wobec pacjenta, a niestety zdarzają się osoby, które o tym nie pamiętają i psują opinię wszystkim tym, które z całego serca poświęcają się pracy”.¹⁹ Analizując zadania pielęgniarek powinno się mieć na uwadze, że są one bardzo zróżnicowane, ponieważ samo wykonywanie zawodu pielęgniarki ma miejsce w różnych dziedzinach życia społecznego, od szpitala, przez żłobek, szkołę, ośrodki zdrowia, domy pomocy społecznej itp. Inne zadania będą więc spoczywały na pielęgniarkach pracujących w szpitalach, a inne w ośrodkach sanatoryjnych, czy ośrodkach zdrowia.

8 METODY I TECHNIKI BADAŃ SOCJOLOGICZNYCH POMOCNE W PRACY

PIELĘGNIARKI

Na gruncie socjologii wyróżnia się następujące metody i techniki badawcze, które wykorzystywane są również w zakresie socjologii medycyny oraz socjologii zdrowia i choroby. Mowa tutaj o ankiecie (rozprowadzana bezpośrednio; rozprowadzana pośrednio – pocztowa, prasowa, radiowa; audytoryjna - rozprowadzana bezpośrednio, przeprowadzana w jednym miejscu, o jednym czasie, wśród grupy ludzi, która wchodzi w skład interesującej nas zbiorowości; telefoniczna). Ankieta powinna zawierać informacje typu: jaka firma zleca badania, kto je prowadzi, jaki jest cel badań, w jakim celu zostaną wykorzystane uzyskane informacje oraz jak należy wypełnić i zwrócić wypełniony kwestionariusz. Kwestionariusz nie powinien być zbyt długi i powinien być poprawnie zbudowany, czyli zawierać pytania otwarte, zamknięte i pół otwarte (kafeteria plus możliwość otwartej odpowiedzi respondenta).Ankieta zawiera anonimowość, można dzięki niej badaniem objąć szersze grupy ludzi, jest stosunkowo mało kosztowna, ale jej wadą jest niska zwracalność (ok. 30 – 40%).

Najczęściej stosowaną techniką badawczą w socjologii jest wywiad (rozmowa prowadzona z osobą badaną przez specjalnie przeszkolonego ankietera). Istnieje kilka rodzajów wywiadów, podobnie jak ankiet, a różnice te polegają na ilość pytań zamkniętych i zakresie możliwości jaki posiada ankieter w wyjaśnianiu tych pytań. Najwyższy stopień standaryzacji ma wywiad ankietowy. Popularny jest też wywiad swobodny przypominający raczej rozmowę respondenta z ankieterem niż odpowiadanie na odczytywane pytania kwestionariusza. Wywiad pozwala na bezpośredni kontakt z badanym i zawiera metryczkę oraz ważna jest w nim rola samego, odpowiednio w tym celu przeszkolonego ankietera, który powinien tak samo zachowywać się w stosunku do każdego respondenta, ze względu na wyeliminowanie wpływu jego osoby na udzielane odpowiedzi. W socjologii stosuje się również obserwację (zbieranie materiałów). Wyróżnia się obserwację uczestniczącą, (gdzie badacz jest uczestnikiem badanej grupy, o czym z kolei nie wiedzą członkowie tej grupy; badacz może się więc spodziewać większej szczerości ze strony członków grupy, ponieważ spoufalają się oni z nim, jednak niebezpieczeństwem jest zbyt duże zaangażowanie się badacza i utożsamianie się go z rolą członka grupy) oraz obserwację nie uczestniczącą, z którą mamy do czynienia, gdy badacz wchodzi w rolę kogoś, kto pozostaje na zewnątrz grupy i pełni rolę obserwatora. W tej sytuacji badacz nie może ujawniać faktu, że jest socjologiem, musi uczestniczyć w życiu grupy, ale znajdować się na zewnątrz grupy. Ten typ obserwacji nie jest w pełni kontrolowany, a kontrola obserwacji polega na prowadzeniu jej zgodnie z przyjętym planem z uwzględnieniem szczegółowych zagadnień, które są jej przewodnim tematem (konflikty, wzajemna pomoc), a następnie prowadzenie na bieżąco dokładnych notatek z tego, co zaobserwowaliśmy. Obserwacje mogą być krótko lub długo czasowe.

Analiza dokumentów osobistych, to badanie pisanych dokumentów urzędowych (sprawozdania, spisy, zbiory danych, opinie, pisma, karty chorych) i osobistych (listy, prywatne notatki, pamiętniki, pisemne opisy faktów, poglądów, opinii). Sięgając po dokumenty należy zachować krytycyzm wobec ich treści, ponieważ były one często tworzone na potrzeby badań. Dokumenty urzędowo dodatkowo mogą być niekompletne lub sfałszowane, mogą również zawierać ukryte cele (zdobycie przychylności zwierzchnika lub dodatkowych środków finansowych). Pamiętniki i życiorysy mogły być pisane na zamówienie (konkursy, fałszerstwa), pisanie więc pamiętników po latach przyczynia się do ujawniania postaw zmodyfikowanych przez fakty późniejsze, niż okres, którego dotyczą.²⁰

Lustracje społeczne, zwiad socjologiczny, to badania polegające na pracy w terenie, w celu poznania, opisu określonej społeczności, przed podjęciem tam jakichś badań ankietowych. Zwiad socjologiczny polega, na obserwacji danej społeczności, rozmowach sondażowych, zapoznaniu się z oficjalną dokumentacją dotyczącą danej społeczności.

W ogólnym zarysie zadaniem lustracji społecznej jest uzyskanie opisu, którego przedmiotem byłyby takie dane jak: struktura badanej zbiorowości oraz występujących w niej grup, powiązań formalnych i nieformalnych, system podstawowych wartości i dążeń całej zbiorowości oraz grup składowych, drogi realizacji celów zbiorowych oraz występujące w zbiorowości konflikty, kanały informacji w obrębie zbiorowości oraz uzależnienie jednostki od zbiorowości i grup w jej składzie (w szczególności sankcje, nagrody).²¹

Eksperyment jest złożoną czynnością polegającą na tym, że staramy się wpłynąć na obserwowane zjawisko.²² W tym celu w sposób kontrolowany zmienia się warunki obserwacji w celu zaobserwowania przebiegu i jakości ewentualnych zmian, przy zmianie dotychczasowych warunków przebiegu badania.

9 POJĘCIE I ZNACZENIE KULTURY ORAZ GRUP ODNIESIENIA W KSZTAŁTOWANIU WZORÓW ZACHOWAŃ

Pierwotnie termin cultura wiązał się z uprawą roli, z uprawą ziemi, a począwszy od Cycerona termin kultura zaczęto wiązać z czynnością ludzką mającą na celu pielęgnowanie, doskonalenie i kształcenie.²³ Istnieje wiele sposobów definiowania pojęcia kultury, począwszy od definicji o charakterze opisowo – wyliczającym (wyliczanie w definicji jej części składowych, np. definicja Tylora: „kultura, czyli cywilizacja jest to złożona całość, która obejmuje wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, prawa, obyczaje oraz inne zdolności i nawyki nabyte przez ludzi jako członków społeczeństwa”)²⁴, przez definicje historyczne (definiują pojęcie kultury za mocą wyrażeń typu: dziedzictwo, dorobek, tradycja, np. definicja kultury Czarnowskiego: „o kulturze mówić możemy dopiero wówczas, gdy odkrycie czy wynalazek zostaje zachowany, gdy jest przekazywany z pokolenia na pokolenie, gdy staje się dorobkiem trwałym zbiorowości ludzkiej, nie przyzwyczajeniem poszczególnej jednostki, czy mniemaniem osobistym”)²⁵ oraz przez definicje normatywne, akcentujące podporządkowanie się zachowań ludzkich normom, wzorom zachowań, wartościom i modelom, czego przykładem może być ta definicja: kultura to „przekazane i wytworzone treści i wzory wartości, idei i innych symbolicznie znaczących systemów, będące czynnikami kształtującymi ludzkie zachowania oraz wytwory stanowiące produkt zachowania”.²⁶ Kulturę można również definiować za pomocą definicji psychologicznych, kładących nacisk na fakt, że kultura powstaje i rozwija się wraz z człowiekiem oraz jest „pewnym zespołem dyspozycji psychicznych przekazywanych w łonie danej zbiorowości przez kontakt społeczny i uzależniony od systemu stosunków międzyludzkich”²⁷ oraz za pomocą definicji strukturalistycznych i genetycznie, zwracając uwagę na pochodzenie kultury. Kultura jest pojęciem wieloznacznym, które można określać na wiele sposobów, co podkreślił już w XVIII wieku J. G. Herder: „nie ma nic bardziej nieokreślonego niż słowo kultura”.²⁸ Mimo tej wieloznaczności można wyodrębnić jej podstawowe wątki, które mówią, że jest ona związana z człowiekiem, który jest jej twórcą i odbiorcą zarazem, jest ona zjawiskiem społecznym, ponieważ jest związana z człowiekiem, który jest jednostką społeczną, ulega zjawisku dyfuzji (proces mieszania się kultur), ponieważ jest przekazywana w czasie i przestrzeni (rozprzestrzenia się wraz z rozwojem człowieka, posiada rozciągłość w czasie ma swoją historię, jest przekazywana z pokolenia na pokolenie), „kultura jest dobrem zbiorowym i zbiorowym dorobkiem, owocem twórczego i przetwórczego wysiłku niezliczonych pokoleń”,²⁹ jest zjawiskiem powtarzalnym (przekazywanym z pokolenia na pokolenie), jest zbiorem zjawisk wyuczonych (nie jest przekazywana biologicznie, genetycznie, lecz na drodze wychowania i wyuczenia) i jest mechanizmem adaptacyjnym człowieka, czyli spełnia rolę pośrednika między człowiekiem a środowiskiem, w którym ona żyje.³⁰

Dzięki kulturze w każdej zbiorowości powstają wzory osobowe, stanowiące podmiot aspiracji i zachęcają do naśladownictwa. Wzór osobowy może być opisem konkretnej postaci ludzkiej, np. Jana Paweł II, ale można go również projektować i tworzyć wedle potrzeb. Wzór osobowy skupia więc w sobie idealne cechy i zachowania danej jednostki oraz konkretną postać. Wzory osobowe mogą być zalecane danej zbiorowości, jako godne do naśladowania i nakazane, czyli obowiązujące. I tak grupy społeczne maja swoje wzory osobowe, które pełnią w grupach różnorodne funkcje: są przedmiotem aspiracji, spełniają funkcje normatywne, są przedmiotem odniesienia, pełnią rolę w procesie wychowania, maja udział w kształtowaniu się postaw, mają funkcję afirmującą, wzmacniającą i kompensującą, wyrównującą pewne braki oraz mają funkcję socjalizującą.

Socjalizacja ma miejsce w toku codziennego życia i polega na wdrażaniu jednostki do życia społecznego, czyli na internalizacji – nabywaniu przez jednostkę wartości i norm oraz na uczeniu się i tworzeniu wzorów zachowań. Socjalizacja zachodzi na drodze naśladownictwa, wychowania i identyfikacji. Socjalizacja jest przygotowaniem do pełnienia ról społecznych, polega na rozwijaniu ról społecznych. Jest również procesem, w którym jednostka przekształca się w osobę, a także utożsamiana jest z akulturyzacją, czyli „wchodzeniem jednostki w kulturę”, przekazywaniem kultury, do której jednostka wkracza przez urodzenie. Socjalizacją nazywa się procesy dziejące się w jednostce, ale także mówi się o socjalizacji jako przede wszystkim procesie oddziaływania grupy, w tym środowiska społecznego i kulturowego. Różnie jest rozumiany i interpretowany czas procesu socjalizacji, ponieważ dla jednych trwa ona przez całe życie, bo rodzina i szkoła nie są w stanie przygotować jednostkę do pełnienia wszystkich ról społecznych, a dla innych stanowi ona proces w czasie niemowlęctwa, dzieciństwa i wczesnej młodości, kiedy to kształtuje się osobowość jednostki przez uczestnictwo w rodzinie, jako grupie pierwotnej, gdzie obowiązują bezpośrednie relacje „twarzą w twarz”.

10 ZACHOWANIA SPOŁECZNE OTACZAJĄCE NARODZINY. ANALIZA ZMIAN ZACHODZĄCYCH W RODZINIE W WYNIKU NARODZIN, ZMIANY W FUNKCJACH RODZINY, PRZYGOTOWANIE DOMU NA PRZYJĘCIE DZIECKA, OPIEKA NAD MATKĄ I NOWORODKIEM, OBSERWACJA I PIELĘGNACJA NOWORODKA 

Pojawienie się nowej osoby w rodzinie jest również wydarzeniem społecznym, ponieważ narodziny poprzedzone są oczekiwaniem i przygotowaniem na przyjęcie do grupy społecznej nowej jednostki. W momencie narodzin jednostka staje się członkiem wielu grup społecznych, a przede wszystkim członkiem grupy pierwszej, pierwotnej, rodzinnej. Fakt ten wiąże się z reorganizacją życia rodziny i ze zmianą jej funkcji (pewne zostają osłabione a inne budzą się do życia, np. socjalizacyjna, miłości, prokreacyjna, opiekuńcza) oraz ról społecznych jej członków. Przyjście na świat dziecka oznacza radość, ekscytację, ale również niepokój i lęki, przez co rodzi wiele pytań i wątpliwości. Tak jak kobieta oczekująca dziecka powinna być otoczona troskliwą i kompetentną opieką, tak i należy w pełni dbać i rozwijać bezpieczeństwo matki i jej dziecka, począwszy już od momentu samego porodu, który w niektórych szpitalach odbywa się już zgodnie z życzeniami rodziców, z uwzględnieniem opieki psychologicznej, indywidualnego łagodzenia bólu, indywidualnego czasu pielęgnacji, pożądanych kontaktów matka – dziecko i indywidualnej opieki nad dzieckiem. W niektórych szpitalach są specjalnie zorganizowane sale porodowe umożliwiające pobyt męża oraz rodziny, a wystrój wnętrz tych sal przypomina warunki domowe. W tych szpitalach, które działają wedle nowoczesnych programów porodowych istotną rolę odgrywa również tworzenie więzi między ojcem a dzieckiem już od momentu przyjścia na świat dziecka oraz odnajdywanie się ojca w nowej relacji matka – dziecko – ojciec. W systemie rooming –in najlepsze warunki porodu i opieki nad matką i dzieckiem stwarzają pokoje z jednym, dwoma, najwyżej trzema łóżkami, w których możliwe jest postawienie dziecięcego łóżeczka obok łóżka matki. Ważny jest również stół do przewijania noworodka i własna sfera sanitarna z toaletą i natryskiem.

Przygotowanie domu na przyjęcie dziecka to droga, która rozpoczyna się od wyboru imienia, zakupu odpowiednich ubranek (pościeli, przyborów toaletowych, zestawów ubrań, pieluch), łóżeczka, kosmetyków, urządzenia pokoju (umeblowanie i sprzęty używane po za domem) lub kącika dla malucha, po wybór najlepszej metody karmienia i pielęgnacji poprzez znalezienie źródeł pomocy i wsparcia oraz wybór właściwego lekarza., a także przygotowanie na ten fakt zwierząt domowych, typu psa i kota (nauczenie zwierzaka by spał osobno, dopilnowanie wszelkich badań weterynaryjnych, przyzwyczajanie zwierzaka do obecności dziecka w domu, itp.). Przygotowanie domu na przyjście dziecka wiąże się ze sprostaniem macierzyństwu, rozważeniem powrotu do pracy matki i ustaleniem opieki nad dzieckiem, licznymi zmianami i planami życiowymi, ze zmianami stylu życia, ze zmianami nawyków i rzuceniem nałogów.

Tuż po urodzeniu noworodek przechodzi serię badań w szpitalu (oczyszczanie dróg oddechowych, obcięcie pępowiny, niekiedy obrzezanie, przeprowadzenie testu w skali Apgar (zabarwienie skóry, czynność serca, odruchy, napięcie mięśni, oddech), zakroplenie oczu azotanem srebra w celu niedopuszczenia do infekcji wywołanej chlamydią, policzenie palców rąk i nóg, zarejestrowanie lub brak przejścia dla moczu i stolca, podanie witaminy K, w celu podniesienia krzepliwości krwi, zważenie i zmierzenie dziecka, zmierzenie obwodu głowy, pobranie krwi z pięty w celu wykonania badań na niedoczynność tarczycy, wykonanie testów na poziom glukozy we krwi, ustalenie wieku ciążowego, założenie pasek identyfikacyjnych (odcisk stopy dziecka i palca matki), odsłuchanie serca i płuc, badanie palpitacyjne nerek, wątroby i śledziony, sprawdzenie odruchów noworodka (odruch Moro - duża wrażliwość na wszelkie bodźce wywołane zmianą położenia ciała – wstrząsy, huśtanie; odruch Babińskiego; odruch Rootinga; odruch „chodzenia” lub „stawiania kroków”; odruch chwytania, skurcz mięśni szyi), sprawdzenie bioderek i genitaliów.³¹ Ponadto matka otrzyma szereg wskazówek karmienia piersią (łącznie z utrzymywaniem swojej prawidłowej diety) lub wyboru odpowiedniej mieszanki w celu karmienia dziecka za pomocą butelki. Jeżeli poród odbył się tzw. siłami natury, karmienie piersią matka może rozpocząć natychmiast, jeżeli tylko jej stan zdrowia i samopoczucie na to pozwalają. Dzisiaj personel szpitala odchodzi od rygoru karmienia dziecka według harmonogramu godzinnego, oznacza to, że matka może i powinna karmić piersią swoje dziecko na każde żądanie. Idealną sytuacją ku temu jest taka, gdy matka i dziecko stale przebywają w tym samym pokoju (rooming – in). Dodatkowo matka przejdzie instruktaż przewijania dziecka, prawidłowego trzymania noworodka z koniecznym podtrzymywaniem główki dziecka. Zarówno matce jak i dziecku powinna być zaoferowana fachowa i życzliwa pomoc ze strony personelu szpitala w rozwiązaniu wszelkich jej pytań, niepokojów i wątpliwości w trosce o siebie i swoje dziecko.

1 Z. Kawczyńska – Butrym, „Rodzina a zdrowie. Wstępna analiza literatury”, Studia socjologiczna, 1981, nr 2,

s. 159 – 176.

2 Z. Kawczyńska – Butrym, „Funkcjonowanie rodziny a choroba. Analiza socjologiczna”, Lublin 1987,

s. 19 – 21.

3 I. Taranowicz ....,dz. cyt. , s. 125.

4 D. Zalewska, „Ubóstwo. Teorie i badania”, Wrocław 1997, s. 12 – 13.

5 Ibid., s. 93.

6 Ibid., s. 93.

7 I. Namysłowska, „Terapia rodzin”, Warszawa 1997, s. 19.

8 I. Taranowicz ...., dz. cyt., s. 241.

9 Ibidem.

10 Ibid., s. 243 – 244.

11 Ibid., s. 253 254.

12 B. Tobiasz – Adamczyk, K. Szafraniec, J. Bajka, „ Zachowania w chorobie”, Kraków 1999, s. 60.

13 Ibid.

14 I. Taranowicz, dz. cyt., s. 253.

15 Ibidem.

16 Ibidem.

17 I. Rżewska, „Społeczne problemy zawodu pielęgniarki”, Warszawa 1973, s. 154.

18 Ibid., s. 42 – 43.

19 Ibid., s. 45.

20 Z. Ziembiński, „Elementy socjologii”, Poznań 1994, s. 117.

21 Ibid., s. 119.

22 Ibid., s. 118.

23 M. Filipiak, „Socjologia kultury – zarys zagadnień”, Lublin 1996, s. 9.

24 E. B. Tylor, „Cywilizacja pierwotna. Badania rozwoju mitologii, filozofii, wiary, mowy, sztuki i zwyczajów”,

t. 1, Warszawa 1896, s. 15.

25 S. Czarnowski, „kultura”, Warszawa 1958, s. 12.

26 A. Kłoskowska, „Socjologia kultury”, Warszawa 1983, s. 24.

27 M. Filipiak, dz. cyt., s. 18.

28 J. G. Herder, „Myśl o filozofii dziejów”, t. 1, Warszawa 1962, s. 4.

29 S. Czarnowski, „Wybór pism socjologicznych”, Warszawa 1982, s. 240.

30 M. Filipiak, dz. cyt., s. 43..

31 A. Eisenberg, H. E. Murkoff, S. E. Hathaway, „Pierwszy rok życia dziecka”, Poznań 2002, s. 70.