elementy socjologii cz III - specjalizacja dla pielęgniarek

   SOCJOLOGIA ZDROWIA I CHOROBY

1 Mikrospołeczne ujęcie choroby

2 Zdrowie jako wartość

3 Marginalizacja społeczna

4 Struktura rodzinna jako czynnik ochrony zdrowia. 

5 Społeczne konsekwencje choroby i niepełnosprawności

6 Śmierć jako zjawisko społeczne

7Socjologiczna analiza zawodów pielęgniarski i położnej

8 Metody i techniki badań socjologicznych pomocne w pracy pielęgniarki

9 Pojęcie i znaczenie kultury oraz grupy

10 Zachowania społeczne otaczające narodziny

1 MIKROSPOŁECZNE UJĘCIE CHOROBY

Mikrospołeczne ujęcie choroby skupia się wokół ról społecznych, ponieważ w związku z realizacją wielu ról społecznych mogą wystąpić zaburzenia związane ze zdrowiem i samopoczuciem jednostki. Sytuacje takie są skutkiem nadmiaru ról, czyli realizacji kilku ról jednocześnie, w tym samym czasie, np. rola matki i pracownika; nagłej utraty roli społecznej, np. rezygnacja lub utrata pracy z powodu macierzyństwa lub bezrobocia, redukcji stanowiska pracy, choroby członka rodziny, emerytura, renta; konfliktu ról, np. rola matki i pracownika prężnie działającej firmy. Jednak szczególne znaczenie w analizie warunków zdrowia ma jakość i styl życia jednostek oraz podejmowane przez nie zachowania zdrowotne. Zauważa się nagminny brak aktywności fizycznej, palenie papierosów, duże spożywanie alkoholu, narkomanię, lekomanię, złe odżywianie oraz szereg niekorzystnych sytuacji życiowych wynikających z pełnienia ról społecznych (przeżycia osobiste, typu śmierć bliskiej osoby, rozwód, konflikty w rodzinie, patologie, wypadki i zdarzenia losowe, liczne sytuacje zawodowe, typu konflikty w pracy, niezadowolenie w pracy i brak satysfakcji z wykonywanej pracy, bezrobocie, zagrożenie utraty pracy, emerytura, trudności uzyskania nowej pracy, złe warunki pracy, sytuacje szkolne, typu niekorzystne relacje w grupie rówieśniczej, izolacja, brak akceptacji, odrzucenie, konflikty, niekorzystne relacje z kadrą pedagogiczną, niepowodzenia egzaminacyjne, złe wyniki w nauce, drugoroczność, niekorzystna sytuacja bytowa, typu ubóstwo, złe warunki mieszkaniowe i żywieniowe, brak poczucia bezpieczeństwa i utrzymania higieny, poziom wykształcenia. Wymienione czynniki przyczyniają się do zachorowań i. Rozwoju problemów oraz patologii na tle rodziny.

Brak rodziny powoduje gorsze subiektywne poczucie zdrowia, nadciśnienie tętnicze, podatność na choroby, poziom uzależnień, częstotliwość samobójstw, częstotliwość wypadków i szybszą umieralność.¹ Jednak jednostki żyjące w rodzinach również narażone są na liczne czynniki sprzyjające zachorowaniom, ponieważ szczególnie w rodzinach naznaczonych patologią występują sytuacje zagrożenia zdrowia nazywane ryzykiem zdrowotnych. Owo ryzyko można podzielić na dwa rodzaje, czyli czynniki obejmujące zaburzenia, nieprawidłowości i dolegliwości zdrowotne występujące w rodzinie i sytuacje zdrowotne uznane za ryzyko zdrowotne, które zwiększa się im jest większa wielo przyczynowość chorób.

Wyróżnia się następujące kategorie zaburzeń zdrowia, które są tylko i wyłącznie czynnikami życia rodziny i nie biorą pod uwagę obciążenia genetycznego rodziny:

- choroby psychosomatyczne i somatyczne (choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy, choroba wieńcowa, nadciśnienie tętnicze, zaburzenia rytmu serca, cukrzyca i astma);

- zaburzenia czynnościowe (jąkanie, impotencja seksualne, nocne i dzienne moczenie się, częstomocz, tiki, biegunki, torsje, zaburzenia mowy, liczne blokady związane z mową, przykurcze, ślepota, głuchota, niemota);

- zespoły bólowe (bóle brzucha i głowy, migreny, bóle stawów, mięśni, szyjne, ramieniowe, bóle nóg, rąk, które są oporne na środki farmaceutyczne a ustępują w trakcie rozmowy i terapii);

- uzależnienia (lekomania, alkoholizm, narkomania, palenie tytoniu, bulimia, anoreksja).²
 

2 ZDROWIE JAKO WARTOŚĆ

Trudno jest jedno znacznie zdefiniować zdrowie, ponieważ podlega ono zmianom społecznym środowiskowym, normom, zwyczajom i kulturze. Jednak zdrowie uznaje się za wartość, która określa wpływ na dobra samopoczucie jednostki, ukierunkowuje ludzie działania i zachowania, umożliwia podejmowanie działań, daje radość życia, poczucie szczęścia, ponieważ tylko przy dobrym zdrowiu możemy osiągnąć sukces.

Wyróżnia się następujące szczeble wartości od najniższego do najwyższego: cielesne wygody i przyjemności;

- wartości „witalne”, rozwój i trwanie, zdrowie to wartość najniższa a choroba najwyższa;

- wartości duchowe: prawda, dobro, szlachetność;

- wartości związane z Bogiem.³

Zdrowie uważa się więc za wartość instrumentalną, pomocną w osiągnięciu innych wartości, pomaga tworzyć warunki szczęścia, dobrobytu własnego i innych i nie jest wartość sama w sobie lecz środek do realizacji innych celów.

3 MARGINALIZACJA SPOŁECZNA

Marginalizacja społeczna oznacza stan wykorzenienia i nie uczestniczenia jednostek oraz grup społecznych w porządku społecznym oraz wykluczenie z życia społecznego. Sytuacji tej towarzyszy szereg procesów społecznych przyczyniających się do efektu krańcowego. Z pojęciem marginalizacji społecznej wiąże się upośledzenie (niekorzystne położenie osób spowodowane czynnikami kulturowymi, psychologicznymi, ekonomicznymi i społecznymi uniemożliwiające efektywne funkcjonowanie w sferach życia społecznego), deprywacja (pozbawienie kogoś praw do czegoś w wyniku działania sił zewnętrznych bądź na skutek zamierzonego lub niezamierzonego działania własnego – np. ludność żydowska w czasie wojny), dyskryminacja (pozbawienie kogoś równości szans, złe traktowanie ze względu na pleć, wiek, kolor skóry, religię, postawę).

Jednym z najważniejszych czynników marginalizacji jest ubóstwo (niedostatek środków na pożywienie, mieszkanie, zdrowie, kulturę) jednostek, grup i rodzin. Wyróżnia się ubóstwo absolutne (minimalny poziom dochodów i wydatków na zaspokojenie podstawowych potrzeb, jest to najniższy poziom konsumpcji, poniżej, którego następuje zagrożenie bytu biologicznego) i względne( relacja między minimalnym a średnim standardem życia w danej społeczności).⁴ Granice ubóstwa, czyli granice bezpieczeństwa socjalnego wyznacza minimum socjalne, biologiczne i życiowe, czyli dobra umożliwiające człowiekowi byt, prace, rozwój oraz zaspokajanie potrzeb.

W Polsce istotną cechą ubogich jest wiek 936 – 45 lat i po 65 roku życia), wykształcenie niepełne podstawowe, podstawowe i zasadnicze zawodowe, robotnicze i chłopskie pochodzenie społeczne, bezrobocie, większość ubogich kobiet samotnie wychowujących dzieci, pozbawionych pracy. Ubóstwo powoduje odrzuceni w grupie, separowanie, zredukowanie potrzeb kulturalnych i edukacyjnych. Krąg znajomych ludzi ubogich „jest bardzo nikły albo nie ma go wcale, kontakty międzyludzkie ulegają zubożeniu, co może powodować ograniczenia w rozwoju osobowości osób z tej grupy”.⁵ Ubóstwo samo w sobie nie stanowi formalnej przeszkody uczestniczenia w życiu społecznym, ale powoduje wycofanie się z życia społecznego. Sprzyja temu niski prestiż społeczny, ograniczenie praw i dostępu do instytucji, niski poziom aktywności społecznej.

„Formy pomocy stosowane przez państwo również sprzyjają marginalizacji tych osób, tworzy się bowiem specyficzne mechanizmy i pule środków tylko dla ubogich, które jednocześnie pełnią funkcje naznaczenia”.⁶

4 STRUKTURA RODZINY JAKO CZYNNIK OCHRONY ZDROWIA. CHOROBA JAKO ZMIENNA W ZYCIU RODZINY

Rodzina to podstawowa grupa społeczna złożona z rodziców, krewnych i dzieci. Jej struktura, czyli powiązanie ze sobą różnego typu elementów, zachowań i relacji obejmuje:

- liczbę członków rodziny (liczbę dzieci – mała, wielka, dwupokoleniowa, wielopokoleniowa);

- kompletność rodziny (pełna – oboje rodzice plus co najmniej jedno dziecko; niepełna – brak jednego z rodziców; niekompletna – dzieci w rodzinie tylko jednej płci; zrekonstruowana – ponowne małżeństwo samotnego rodzica);

- zasięg systemu pokrewieństwa (jacy krewni ze sobą mieszkają – rodzice, dzieci, krewni w linii bocznej);

- układ władzy, autorytetów i pozycji (rodzina patriarchalna, matriarchalna, partnerska);

- typ małżeństwa 9monogamia, poligamia, bigamia);

- układ ról i pozycji przypisany rodzinie (rola matki, ojca, dziecka, role oczekiwane, złożone).

Analiza stanu zdrowia w rodzinie obejmuje rodzaj dominujących chorób typowych dla kategorii wieku oraz pogarszanie się wraz z wiekiem stanu zdrowia i jego samooceny, a także różnice w częstotliwości występowania chorób i niepełnosprawności, różnice występowania problemów zdrowotnych w poszczególnych fazach życia rodziny (małżeństwo bez dzieci, rodzina wychowująca małe dzieci, rodzina z dzieckiem w wieku przedszkolnym, rodzina z dzieckiem w wieku szkolnym, rodzina z dorastającymi dziećmi, rodzina z dziećmi opuszczającymi dom, stadium pustego gniazda, starzejący się rodzice – aż do śmierci obojga),⁷ natężenie problemów opiekuńczo – pielęgnacyjnych, występowanie zagrożeń zdrowia i zadań opiekuńczych dla poszczególnych faz życia rodziny.

Sytuacja w rodzinie staje się trudna i złożona, gdy pojawia się w niej choroba (mentalna, psychiczna, ostra, przewlekła, wrodzona, nabyta, gwałtowna, trwale ograniczająca codzienne czynności), ponieważ wówczas zmieniają się role i zadania poszczególnych jej członków. Choroba ogranicza realizację funkcji rodziny i wymaga opieki oraz pielęgnacji nad jednostką chorą. Towarzyszą jej dodatkowe obciążenia, takie jak stres, niemoc, obciążenia i nakłady finansowe oraz utrata lub ograniczenie sprawności w wykonywaniu czynności życia codziennego.

5 SPOŁECZNE KONSEKWENCJE CHOROBY I

NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI OD WSPARCIA SPOŁECZNEGO DO IZOLACJI SPOŁECZNEJ. KONSEKWENCJE CHORÓB INDYWIDUALNE,RODZINNE,POZARODZINNE,WSPARCIE SPOŁECZNE,IZOLACJA SPOŁECZNA, PIĘTNOWANIE

Wynikiem choroby są liczne zmiany w życiu człowieka (w pracy, rodzinie, życiu codziennym, związane z reakcjami otoczenia, stresem. U chorego człowieka następuje zmiana jego dotychczasowego położenia społecznego, ale także zmiana roli społecznej (chory nie odpowiada za swoją chorobę, jest zwolniony z dotychczasowych zajęć, choroba jest stanem niepożądanym, chory szuka pomocy, terapii w celu zmiany stanu choroby). Choroba jakakolwiek czasowo lub trwale ogranicza pełnienie dotychczasowych ról społeczny i wywołuje konflikty między rolą człowieka chorego(konieczność leczenia szpitalnego), a koniecznością realizacji ważnych życiowo zadań. Taka sytuacja określana jest zmianą (np. w trakcie leczenia szpitalnego chory przyjmuje rolę tylko i wyłącznie chorego)lub ograniczeniem (w przypadku choroby przewlekłej, trwale powodującej zaburzenia świadomości) roli społecznej. Z kolei zmiana lub ograniczenie roli społecznej wiąże się ze zmianą lub ograniczeniem pozycji społecznej (odejście z pracy na skutek choroby, rezygnacja z ważnego stanowiska, eliminacja z rynku pracy na skutek ograniczeń sprawności wywołanych chorobą). Dodatkowo choroba zmienia usytuowanie społeczne osoby chorej i przyczynia się do procesu marginalizacji społecznej (utrata, ograniczenie kontaktów towarzyskich, izolacja społeczna, utrata zatrudnienia, zmniejszenie dochodów, utrudniony dostęp do środków kultury.

Wreszcie choroba wywołuje zmiany w obrazie samego siebie, które przybierają charakter: negatywny (wpływają niekorzystnie na przyszłość osoby chorej), obojętny (nie mają żadnego wpływu) i pozytywny (stymulują dalszy rozwój osobowy jednostki).⁸ Człowiek chory ma świadomość ograniczenia własnych możliwości, jest przepełniony lękiem, obawami i stresem. Rozpoznanie choroby powoduje często szok, negację i izolację („to mnie nie dotyczy”), gniew, agresję i bunt („brak zgody na pogodzenie się z chorobą”) i działanie (mechanizm obronny, by zmienić swoją sytuację).⁹ Osoba chora przybiera negatywne i pozytywne wobec siebie postawy (niska samoocena siebie, ale i dostrzeganie korzyści wynikających z aktualnej sytuacji związanej z chorobą).

Postawy negatywne obejmują:

- niską samoocenę – na skutek negatywnych relacji z otoczeniem, bierność osoby chorej wobec problemu, zgoda na taki stan rzeczy;

- poczucie osamotnienia – brak wsparcia i pomocy, brak mobilizacji chorego do działania, wzmocnienie poczucia lęku, zagrożenia, izolacja społeczna, pogorszenie stanu zdrowia, reakcje nerwicowe;

- subiektywne poczucie krzywdy – związane z faktem choroby i ograniczoną sprawnością oraz z odrzuceniem osoby chorej przez osoby bliskie, z izolacją społeczną, pogorszeniem sytuacji bytowej, trudnościami w pracy.

Postawy pozytywne obejmują:

- ucieczkę od problemów, np. rodzinnych, w pracy, w środowisku lokalnym;

- uzyskanie korzyści, wartości materialnych (renty, odszkodowania) i niematerialnych (większe - zainteresowanie, troska. serdeczność, życzliwość, miłość).¹⁰

Konsekwencje choroby w stosunku do rodziny objawiają się w zaburzeniu jej funkcji, ponieważ to właśnie ona świadczy najwięcej pomocy na rzecz chorego oraz wywołują równowagę między udzielaną pomocą a jej potrzebą (równowaga jest najbardziej korzystna dla wszystkich), nadmiar pomocy i nadopiekuńczości (osoba chora jest uzależniona od innych, członkowie rodziny czynią ją niezaradną i ograniczają jej rozwój) oraz niedobór i pozbawienie niezbędnej pomocy (występuje w specyficznych sytuacjach i może być skierowany ku samoopiece, jako wyjątkowy bodziec, ale na ogół może świadczyć o odrzuceniu, izolacji i niechęci do udzielania jej pomocy). Zmiany w aktualnych funkcjach rodziny na skutek pojawienia się w niej choroby dotyczą sytuacjo zdrowotnej w rodzinie i poziomu sprawności osoby chorej i oraz akceptacji i podjęcia roli opiekuna.

Choroba zaburza i zmienia funkcje rodziny w zależności kto i jak długo choruje oraz jaki charakter i rozmiar przybiera jego choroba. Zmianom ulega sytuacja materialna i finansowa na skutek wzrostu wydatków i zmniejszenia dochodów. Nasila się funkcja pielęgnacyjno – opiekuńcza, ograniczeniu podlega funkcja rekreacyjno – towarzyska. Zmianie ulega funkcja ekonomiczna, seksualna, funkcje miłości, funkcje akcydentalne i funkcja emocjonalna – przewartościowanie i zdystansowanie się w stosunku do, niektórych problemów, osłabienie lub wzmocnienie więzi w rodzinie. W rodzinach z chorobą przewlekłą i osobami niepełnosprawnymi zachodzą złożone relacje, które objawiają się w gniewie, agresji (względem siebie i opiekunów, chęć podporządkowania sobie rodziny), zaprzeczaniu i bagatelizowaniu stanu rzeczy, nie przyjmowaniu go do wiadomości oraz w rezygnacji i poddaniu się chorobie. Jedna z relacji jest tez izolacja osób starszych, objawiająca się w ukrywaniu ich, izolowaniu od życia towarzyskiego i gości oraz okazywanie niechęci osobie chorej, złe jej traktowanie, wrogie nastawienie, przemoc. Osoba starsza lub chora może przejawiać negatywne postawy wobec rodziny w postaci buntu, agresji, płaczu, depresji, wycofania się z kontaktów, domagania się większej pomocy, manipulacji rodziną, omawiania jedzenia i innych czynności.

W relacjach poza rodzinnych wyróżnia się następujące konsekwencje chorób, które prezentują postawy: prointegracyjne – akceptacja osób chorych i niepełnosprawnych przez otoczenie i antyintegracyjne – niedostrzeganie i lekceważenie, pomijanie osób chorych i niepełnosprawnych, unikanie kontaktu z osobami chorymi, nieumiejętność zachowania się w bliskości osoby chorej, dwuznaczność kontaktu z osobami chorymi, postrzeganie osoby chorej, jako ofiary zachowań anty zdrowotnych, uleganie tzw. zranieniu, czyli cierpienie osoby chorej zostaje przeniesione na osobę bliską, która współodczuwa razem z chorym .¹¹

Izolacja osoby chorej może wiązać się z jej naznaczaniem oraz stygmatyzowaniem i objawiać się w negatywnej ocenie osoby chorej. Takie zachowanie często prowadzi do dyskryminacji i odrzucenia (gruźlik, wariat, adidas). Takie zachowanie postrzega powoduje, że osoba chora postrzegana jest przez pryzmat stereotypu i powoduje wywołanie niekorzystnych relacji społecznych wobec osób chorych, czego efektem jest właśnie izolacja, odrzucenie, brak tolerancji i niesienia osobie chorej pomocy lub wsparcia.

Tolerancja, pomoc i wsparcie społeczne są przecież najbardziej pożądanymi reakcjami w przypadku choroby, ponieważ oznaczają szczególny sposób zrozumienia i niesienia pomocy osobom chorym i ich bliskim, którzy stanowią podstawowe źródło wsparcia, ponieważ jednostka utrzymuje z nimi bezpośrednie i emocjonalnie bliskie kontakty. Wsparcie społeczne warunkowane jest liczbą osób, które są gotowe udzielać wsparcia, zasobami, które mogą zostać uruchomione w razie potrzeby udzielenia wsparcia i zakresem, w ramach, którego osoby z otoczenia chcą udzielać wsparcia społecznego osobie chorej.¹²

Źródła wsparcia społecznego dzielą się na:

- pierwotne (rodzina, bliscy sąsiedzi, przyjaciele);

- wtórne (instytucje rządowe i poza rządowe, służba zdrowia, fundacje, specjalne programy pomocy osobom chorym i ich rodzinom, hospicja, samopomoc – wolontariusze, stowarzyszenia osób chorych i ich rodzin).¹³

Każde z tych źródeł udziela innego rodzaju wsparcia począwszy od informacji przez kontakty emocjonalne, materialne, rzeczowe, różnego rodzaju terapie. Taką sieć kontaktów społecznych określa się mianem „bufora”, którego zadaniem jest obniżanie ryzyka powikłań zdrowotnych, psychologicznych, fizycznych, zmniejszanie ryzyka zgonów, wymiana doświadczeń między chorymi, zapobieganie izolacji społecznej, piętnowaniu, odrzuceniu, wywieranie nacisku na opinie publiczna w celu ochrony praw osób chorych, niepełnosprawnych i ich rodzin oraz zmiana postaw negatywnych na postawy pozytywne wobec ludzi chorych i niepełnosprawnych.¹⁴

6 ŚMIERĆ JAKO ZJAWISKO SPOŁECZNE. ZACHOWANIE A SPOŁECZNE OTACZAJĄCE UMIERANIE. RODZINA W OBLICZU ŚMIERCI. PROCES, ETAPY I ŚWIADOMOŚĆ UMIERANIA 

Śmierć jest zjawiskiem społecznym, fizycznym i biologicznym i dlatego podlega społecznym wzorom, które obejmują zachowania w sytuacji śmierci, stosunek do ciała zmarłego, akt pozbycia się ciała i zachowania po śmierci. Wszystkie te wymienione zachowania związane ze zjawiskiem śmierci podlegają społecznej kontroli, wzorom i normom kulturowym akceptowanym w danej społeczności i tworzą społeczne postawy wobec śmierci. Jedną z takich postaw jest negacja zjawiska śmierci, czyli nie mówienia o niej wprost (człowiek odchodzi, nie umiera), izolowanie dzieci od osób umierających, umieranie ludzi w szpitalach i hospicjach, a nie domach nie składa się kondolencji rodzinie osoby zmarłej nie nosi się żałoby nie prowadzi się rozmów o śmierci, a pogrzeby odbywające się na cmentarzach staja się prawie niewidoczne, dla osób w nich uczestniczących).

Proces umierania jest zjawiskiem rozciągniętym w czasie, w zależności od choroby na jaką cierpi osoba umierająca. Jeżeli człowiek umiera w szpitalu, którego przecież głównym celem jest opieka, pielęgnacja i powrót do zdrowia osób chorych, pacjent umierający nie stanowi głównego podmiotu działań. Stąd personel szpitala znajduje się w obliczu konfliktu sprostania potrzebom osób umierających, a koniecznością wypełniania obowiązków zgodnie z przepisami (stąd też krytyka szpitali i personelu za stosunek do osób umierających). W takich przypadkach idealnie ze swojej roli wywiązują się hospicja, gdzie postępowanie z pacjentem jest indywidualne, główny nacisk kładzie się tutaj na jakość życia nawet w ostatnich fazach życia. W całokształcie procesu umierania, który ma miejsce w hospicjum może uczestniczyć bez żadnych ograniczeń jego rodzina i bliscy, ponieważ takie postawy tworzą wizje dobrej śmierci i pozwalają umierać w komforcie.

Liczne kontrowersje związane są z problemem informowania umierającego pacjenta o tym , co stanowi przyczynę jego nadchodzącej śmierci. Wbrew prawu do informacji na temat zdrowia rodzina i personel medyczny często nie udzielają osobie umierającej informacji tego typu. Stąd pojawia się problem świadomości umierania oraz związanego z nim lęku.

Wyróżnia się następujące modele kontekstów świadomościowych:

- zamkniętej świadomości – pacjent nie wie, ze jest umierający, wie o tym jego otoczenie, chory utrzymywany jest w nieświadomości, zmowa milczenia;

- podejrzewania – rodzina i personel nie ujawniają faktu umierania przed pacjentem, ale on podejrzewa prawdę, którą się przed nim ukrywa;

- wzajemnego udawania – najczęściej występujący, obie strony wiedzą o zbliżającej się śmierci, udają jednak przed sobą, że nic się nie dzieje, rozmawiają o teraźniejszości, podtrzymywanie „gry pozorów, brak szczerej rozmowy”;

- otwartej świadomości – mówi się o śmierci wprost, śmierć przestaje być tematem tabu, uważa się to za najkorzystniejszą sytuację, ponieważ personel i rodzina oczekują od umierającego zachowań, które cechują jego stan, podejmowanie dialogu na temat śmierci, podejmowanie wspólnej drogi ku śmierci, podziękowanie za wspólne lata, powiedzenie sobie o wzajemnej miłości, osoba umierająca nie pozostaje samotna i wyizolowana, nie jest skazana na przeżywanie lęku w samotności.

Proces umierania według innej koncepcji można podzielić na pięć etapów:

- zaprzeczenie i izolacja – pacjent zaprzecza, że jest nieuleczalnie chory, jest agresywny;

- złość - agresja, gniew na wiadomość o szybkim zgonie;

- negocjacje – walka o życie składanie obietnic Bogu i losowi;

- depresja – wyczerpanie możliwości, świadomość rychłej śmierci, rozpacz;

- akceptacja – pogodzenie się ze śmiercią, spokój, wyciszenie.¹⁵

Mimo, ze tak naprawdę nikt z nas zdrowych i nie stojących przed obliczem śmierci nie jest w stanie zrozumieć co przeżywa osoba w takiej sytuacji, to przecież zarówno choroba, jak i śmierć nie są sprawą jednostkową, lecz sprawą grup i społeczności. Śmierć powoduje, że grupa ubożeje, zarówno, jak choroba, tak i śmierć są wyzwaniem dla rodziny, która przejmuje obowiązki osoby chorej i podejmuje nowe zadania. Rodzina ulega procesowi dezorganizacji (najbardziej, gdy umiera matka), następuje w niej zamiana ról i podejmowanie nowych ról, ulega zakłóceniu jej harmonia i równowaga. Na skutek choroby i śmierci w rodzinie mogą ulec osłabieniu więzi emocjonalne, załamanie norm i wartości, pogorszenie stanu finansowego i materialnego, zaburzenia zdrowotne u innych członków, izolacja od otoczenia, brak odpoczynku i wolnego czasu, na skutek dodatkowych zadań, wyzwań i obciążeń. Rodzina w obliczu śmierci może przeżywać dodatkowe obciążenia psychiczne, ponieważ ukrywa przed chorym prawdę o śmierci i nieuleczalnej chorobie, tłumi prawdziwe uczucia, nie może okazywać lęku, przerażenia, smutku i rozpaczy, zmuszona jest do dodatkowej aktywności (szukania niekonwencjonalnych metod leczenia). Dodatkowym problemem dla rodziny jest czas po śmierci osoby bliskiej, czyli żałoba, który obejmuje następujące etapy:

- odłączenie więzi posiadanych ze zmarłym;

- przystosowanie się do środowiska pozbawionego osoby zmarłej;

- tworzenie nowych relacji z żyjącymi i ze zmarłym.¹⁶

7SOCJOLOGICZNA ANALIZA ZAWODÓW PIELĘGNIARKI I POŁOŻNEJ

Pozycja zawodów pielęgniarki i położnej jest zależna od wykształcenia, wysokości zarobków, walorów moralnych, środowiska społecznego i przyjętych w tym środowisku norm i wartości oraz od stereotypów, potrzeb, zainteresowań kulturalnych i wysokiej etyki zawodowej. Na prestiż wymienionych zawodów mają wpływ rożne czynniki, do których zalicza się realizację roli zawodowej zgodnie z oczekiwaniami społecznymi, zróżnicowanie pod względem kwalifikacji i uzdolnień zawodowych, praca przy technicznych innowacjach i aparatach medycznych, zadowolenie z zawodu i możliwość awansu, czyli zrobienia kariery zawodowej. W tym celu pielęgniarka powinna mieć czas na zrealizowanie zadań, do których została przygotowania, powinna mieć określone miejsce w zespole leczącym, jako obserwator chorego i koordynator opieki nad nim, powinna być stale doszkalana w toku pracy i na specjalnych kursach, kursach specjalizacyjnych i powinna mieć warunki, by ponosić wspólnie z lekarzem opiekującym się chorym, odpowiedzialność za indywidualne traktowanie pacjenta i czuwanie nad nim.¹⁷ Wydajność pracy pielęgniarek uzależniona jest od warunków pracy, wyposażenia, zaopatrzenia, co stanowi źródło poszanowania tego zawodu. Jednak mimo tych ważnych czynników powinny ulec polepszeniu relacje między pielęgniarkami i położnymi, a lekarzami, które warunkują lepszą współpracę i zrozumienie, oraz możliwość wypełniania się z roli pielęgniarki i położnej.

Do ogólnych zadań pielęgniarki należą:

- prowadzenie programu leczenia przepisanego pacjentowi przez lekarza;

- usługi w zakresie higieny i wygody w stosunku do pacjenta;

- angażowanie pacjenta i jego rodziny w tok leczenia;

- prowadzenie oświaty sanitarnej;

- rozpowszechnianie profilaktyki;

- współpraca z innymi pracownikami i instytucjami służby zdrowia;

- inteligentne działanie w opiece nad chorym, by uchronić go od komplikacji;

- obserwowanie skutków leczenia i prawidłowe reagowanie oraz rozpoznawanie objawów wymagających leczenia;

- decydowanie o wykonaniu pilnych zabiegów przed przybyciem lekarzy;

- pełnienie roli pedagoga w stosunku do rodziny chorego;

- posiadanie otwartego umysłu i tak ukształtowanego, by w każdym przypadku umieć wybrać najlepszą postać swojej roli.¹⁸

Istotnymi rolami pielęgniarek pracujących w szpitalach, jest rola instrumentalna (staranie się o zdrowie pacjenta) i ekspresyjna (panowanie nad napięciami pochodzącymi z procesu leczenia i środowiska szpitalnego, podejmowanie takich zachowań, które zmierzają do poprawienia samopoczucia pacjentów, stworzenie przyjaznej, spokojnej, przystosowanej do sytuacji choroby, wpływającej na motywacje emocjonalne, zaspokojenie potrzeb psychospołecznych pacjentów).

„Pielęgniarce nie wolno okazać zniecierpliwienia wobec pacjenta, a niestety zdarzają się osoby, które o tym nie pamiętają i psują opinię wszystkim tym, które z całego serca poświęcają się pracy”.¹⁹ Analizując zadania pielęgniarek powinno się mieć na uwadze, że są one bardzo zróżnicowane, ponieważ samo wykonywanie zawodu pielęgniarki ma miejsce w różnych dziedzinach życia społecznego, od szpitala, przez żłobek, szkołę, ośrodki zdrowia, domy pomocy społecznej itp. Inne zadania będą więc spoczywały na pielęgniarkach pracujących w szpitalach, a inne w ośrodkach sanatoryjnych, czy ośrodkach zdrowia.

8 METODY I TECHNIKI BADAŃ SOCJOLOGICZNYCH POMOCNE W PRACY

PIELĘGNIARKI

Na gruncie socjologii wyróżnia się następujące metody i techniki badawcze, które wykorzystywane są również w zakresie socjologii medycyny oraz socjologii zdrowia i choroby. Mowa tutaj o ankiecie (rozprowadzana bezpośrednio; rozprowadzana pośrednio – pocztowa, prasowa, radiowa; audytoryjna - rozprowadzana bezpośrednio, przeprowadzana w jednym miejscu, o jednym czasie, wśród grupy ludzi, która wchodzi w skład interesującej nas zbiorowości; telefoniczna). Ankieta powinna zawierać informacje typu: jaka firma zleca badania, kto je prowadzi, jaki jest cel badań, w jakim celu zostaną wykorzystane uzyskane informacje oraz jak należy wypełnić i zwrócić wypełniony kwestionariusz. Kwestionariusz nie powinien być zbyt długi i powinien być poprawnie zbudowany, czyli zawierać pytania otwarte, zamknięte i pół otwarte (kafeteria plus możliwość otwartej odpowiedzi respondenta).Ankieta zawiera anonimowość, można dzięki niej badaniem objąć szersze grupy ludzi, jest stosunkowo mało kosztowna, ale jej wadą jest niska zwracalność (ok. 30 – 40%).

Najczęściej stosowaną techniką badawczą w socjologii jest wywiad (rozmowa prowadzona z osobą badaną przez specjalnie przeszkolonego ankietera). Istnieje kilka rodzajów wywiadów, podobnie jak ankiet, a różnice te polegają na ilość pytań zamkniętych i zakresie możliwości jaki posiada ankieter w wyjaśnianiu tych pytań. Najwyższy stopień standaryzacji ma wywiad ankietowy. Popularny jest też wywiad swobodny przypominający raczej rozmowę respondenta z ankieterem niż odpowiadanie na odczytywane pytania kwestionariusza. Wywiad pozwala na bezpośredni kontakt z badanym i zawiera metryczkę oraz ważna jest w nim rola samego, odpowiednio w tym celu przeszkolonego ankietera, który powinien tak samo zachowywać się w stosunku do każdego respondenta, ze względu na wyeliminowanie wpływu jego osoby na udzielane odpowiedzi. W socjologii stosuje się również obserwację (zbieranie materiałów). Wyróżnia się obserwację uczestniczącą, (gdzie badacz jest uczestnikiem badanej grupy, o czym z kolei nie wiedzą członkowie tej grupy; badacz może się więc spodziewać większej szczerości ze strony członków grupy, ponieważ spoufalają się oni z nim, jednak niebezpieczeństwem jest zbyt duże zaangażowanie się badacza i utożsamianie się go z rolą członka grupy) oraz obserwację nie uczestniczącą, z którą mamy do czynienia, gdy badacz wchodzi w rolę kogoś, kto pozostaje na zewnątrz grupy i pełni rolę obserwatora. W tej sytuacji badacz nie może ujawniać faktu, że jest socjologiem, musi uczestniczyć w życiu grupy, ale znajdować się na zewnątrz grupy. Ten typ obserwacji nie jest w pełni kontrolowany, a kontrola obserwacji polega na prowadzeniu jej zgodnie z przyjętym planem z uwzględnieniem szczegółowych zagadnień, które są jej przewodnim tematem (konflikty, wzajemna pomoc), a następnie prowadzenie na bieżąco dokładnych notatek z tego, co zaobserwowaliśmy. Obserwacje mogą być krótko lub długo czasowe.

Analiza dokumentów osobistych, to badanie pisanych dokumentów urzędowych (sprawozdania, spisy, zbiory danych, opinie, pisma, karty chorych) i osobistych (listy, prywatne notatki, pamiętniki, pisemne opisy faktów, poglądów, opinii). Sięgając po dokumenty należy zachować krytycyzm wobec ich treści, ponieważ były one często tworzone na potrzeby badań. Dokumenty urzędowo dodatkowo mogą być niekompletne lub sfałszowane, mogą również zawierać ukryte cele (zdobycie przychylności zwierzchnika lub dodatkowych środków finansowych). Pamiętniki i życiorysy mogły być pisane na zamówienie (konkursy, fałszerstwa), pisanie więc pamiętników po latach przyczynia się do ujawniania postaw zmodyfikowanych przez fakty późniejsze, niż okres, którego dotyczą.²⁰

Lustracje społeczne, zwiad socjologiczny, to badania polegające na pracy w terenie, w celu poznania, opisu określonej społeczności, przed podjęciem tam jakichś badań ankietowych. Zwiad socjologiczny polega, na obserwacji danej społeczności, rozmowach sondażowych, zapoznaniu się z oficjalną dokumentacją dotyczącą danej społeczności.

W ogólnym zarysie zadaniem lustracji społecznej jest uzyskanie opisu, którego przedmiotem byłyby takie dane jak: struktura badanej zbiorowości oraz występujących w niej grup, powiązań formalnych i nieformalnych, system podstawowych wartości i dążeń całej zbiorowości oraz grup składowych, drogi realizacji celów zbiorowych oraz występujące w zbiorowości konflikty, kanały informacji w obrębie zbiorowości oraz uzależnienie jednostki od zbiorowości i grup w jej składzie (w szczególności sankcje, nagrody).²¹

Eksperyment jest złożoną czynnością polegającą na tym, że staramy się wpłynąć na obserwowane zjawisko.²² W tym celu w sposób kontrolowany zmienia się warunki obserwacji w celu zaobserwowania przebiegu i jakości ewentualnych zmian, przy zmianie dotychczasowych warunków przebiegu badania.

9 POJĘCIE I ZNACZENIE KULTURY ORAZ GRUP ODNIESIENIA W KSZTAŁTOWANIU WZORÓW ZACHOWAŃ

Pierwotnie termin cultura wiązał się z uprawą roli, z uprawą ziemi, a począwszy od Cycerona termin kultura zaczęto wiązać z czynnością ludzką mającą na celu pielęgnowanie, doskonalenie i kształcenie.²³ Istnieje wiele sposobów definiowania pojęcia kultury, począwszy od definicji o charakterze opisowo – wyliczającym (wyliczanie w definicji jej części składowych, np. definicja Tylora: „kultura, czyli cywilizacja jest to złożona całość, która obejmuje wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, prawa, obyczaje oraz inne zdolności i nawyki nabyte przez ludzi jako członków społeczeństwa”)²⁴, przez definicje historyczne (definiują pojęcie kultury za mocą wyrażeń typu: dziedzictwo, dorobek, tradycja, np. definicja kultury Czarnowskiego: „o kulturze mówić możemy dopiero wówczas, gdy odkrycie czy wynalazek zostaje zachowany, gdy jest przekazywany z pokolenia na pokolenie, gdy staje się dorobkiem trwałym zbiorowości ludzkiej, nie przyzwyczajeniem poszczególnej jednostki, czy mniemaniem osobistym”)²⁵ oraz przez definicje normatywne, akcentujące podporządkowanie się zachowań ludzkich normom, wzorom zachowań, wartościom i modelom, czego przykładem może być ta definicja: kultura to „przekazane i wytworzone treści i wzory wartości, idei i innych symbolicznie znaczących systemów, będące czynnikami kształtującymi ludzkie zachowania oraz wytwory stanowiące produkt zachowania”.²⁶ Kulturę można również definiować za pomocą definicji psychologicznych, kładących nacisk na fakt, że kultura powstaje i rozwija się wraz z człowiekiem oraz jest „pewnym zespołem dyspozycji psychicznych przekazywanych w łonie danej zbiorowości przez kontakt społeczny i uzależniony od systemu stosunków międzyludzkich”²⁷ oraz za pomocą definicji strukturalistycznych i genetycznie, zwracając uwagę na pochodzenie kultury. Kultura jest pojęciem wieloznacznym, które można określać na wiele sposobów, co podkreślił już w XVIII wieku J. G. Herder: „nie ma nic bardziej nieokreślonego niż słowo kultura”.²⁸ Mimo tej wieloznaczności można wyodrębnić jej podstawowe wątki, które mówią, że jest ona związana z człowiekiem, który jest jej twórcą i odbiorcą zarazem, jest ona zjawiskiem społecznym, ponieważ jest związana z człowiekiem, który jest jednostką społeczną, ulega zjawisku dyfuzji (proces mieszania się kultur), ponieważ jest przekazywana w czasie i przestrzeni (rozprzestrzenia się wraz z rozwojem człowieka, posiada rozciągłość w czasie ma swoją historię, jest przekazywana z pokolenia na pokolenie), „kultura jest dobrem zbiorowym i zbiorowym dorobkiem, owocem twórczego i przetwórczego wysiłku niezliczonych pokoleń”,²⁹ jest zjawiskiem powtarzalnym (przekazywanym z pokolenia na pokolenie), jest zbiorem zjawisk wyuczonych (nie jest przekazywana biologicznie, genetycznie, lecz na drodze wychowania i wyuczenia) i jest mechanizmem adaptacyjnym człowieka, czyli spełnia rolę pośrednika między człowiekiem a środowiskiem, w którym ona żyje.³⁰

Dzięki kulturze w każdej zbiorowości powstają wzory osobowe, stanowiące podmiot aspiracji i zachęcają do naśladownictwa. Wzór osobowy może być opisem konkretnej postaci ludzkiej, np. Jana Paweł II, ale można go również projektować i tworzyć wedle potrzeb. Wzór osobowy skupia więc w sobie idealne cechy i zachowania danej jednostki oraz konkretną postać. Wzory osobowe mogą być zalecane danej zbiorowości, jako godne do naśladowania i nakazane, czyli obowiązujące. I tak grupy społeczne maja swoje wzory osobowe, które pełnią w grupach różnorodne funkcje: są przedmiotem aspiracji, spełniają funkcje normatywne, są przedmiotem odniesienia, pełnią rolę w procesie wychowania, maja udział w kształtowaniu się postaw, mają funkcję afirmującą, wzmacniającą i kompensującą, wyrównującą pewne braki oraz mają funkcję socjalizującą.

Socjalizacja ma miejsce w toku codziennego życia i polega na wdrażaniu jednostki do życia społecznego, czyli na internalizacji – nabywaniu przez jednostkę wartości i norm oraz na uczeniu się i tworzeniu wzorów zachowań. Socjalizacja zachodzi na drodze naśladownictwa, wychowania i identyfikacji. Socjalizacja jest przygotowaniem do pełnienia ról społecznych, polega na rozwijaniu ról społecznych. Jest również procesem, w którym jednostka przekształca się w osobę, a także utożsamiana jest z akulturyzacją, czyli „wchodzeniem jednostki w kulturę”, przekazywaniem kultury, do której jednostka wkracza przez urodzenie. Socjalizacją nazywa się procesy dziejące się w jednostce, ale także mówi się o socjalizacji jako przede wszystkim procesie oddziaływania grupy, w tym środowiska społecznego i kulturowego. Różnie jest rozumiany i interpretowany czas procesu socjalizacji, ponieważ dla jednych trwa ona przez całe życie, bo rodzina i szkoła nie są w stanie przygotować jednostkę do pełnienia wszystkich ról społecznych, a dla innych stanowi ona proces w czasie niemowlęctwa, dzieciństwa i wczesnej młodości, kiedy to kształtuje się osobowość jednostki przez uczestnictwo w rodzinie, jako grupie pierwotnej, gdzie obowiązują bezpośrednie relacje „twarzą w twarz”.

10 ZACHOWANIA SPOŁECZNE OTACZAJĄCE NARODZINY. ANALIZA ZMIAN ZACHODZĄCYCH W RODZINIE W WYNIKU NARODZIN, ZMIANY W FUNKCJACH RODZINY, PRZYGOTOWANIE DOMU NA PRZYJĘCIE DZIECKA, OPIEKA NAD MATKĄ I NOWORODKIEM, OBSERWACJA I PIELĘGNACJA NOWORODKA 

Pojawienie się nowej osoby w rodzinie jest również wydarzeniem społecznym, ponieważ narodziny poprzedzone są oczekiwaniem i przygotowaniem na przyjęcie do grupy społecznej nowej jednostki. W momencie narodzin jednostka staje się członkiem wielu grup społecznych, a przede wszystkim członkiem grupy pierwszej, pierwotnej, rodzinnej. Fakt ten wiąże się z reorganizacją życia rodziny i ze zmianą jej funkcji (pewne zostają osłabione a inne budzą się do życia, np. socjalizacyjna, miłości, prokreacyjna, opiekuńcza) oraz ról społecznych jej członków. Przyjście na świat dziecka oznacza radość, ekscytację, ale również niepokój i lęki, przez co rodzi wiele pytań i wątpliwości. Tak jak kobieta oczekująca dziecka powinna być otoczona troskliwą i kompetentną opieką, tak i należy w pełni dbać i rozwijać bezpieczeństwo matki i jej dziecka, począwszy już od momentu samego porodu, który w niektórych szpitalach odbywa się już zgodnie z życzeniami rodziców, z uwzględnieniem opieki psychologicznej, indywidualnego łagodzenia bólu, indywidualnego czasu pielęgnacji, pożądanych kontaktów matka – dziecko i indywidualnej opieki nad dzieckiem. W niektórych szpitalach są specjalnie zorganizowane sale porodowe umożliwiające pobyt męża oraz rodziny, a wystrój wnętrz tych sal przypomina warunki domowe. W tych szpitalach, które działają wedle nowoczesnych programów porodowych istotną rolę odgrywa również tworzenie więzi między ojcem a dzieckiem już od momentu przyjścia na świat dziecka oraz odnajdywanie się ojca w nowej relacji matka – dziecko – ojciec. W systemie rooming –in najlepsze warunki porodu i opieki nad matką i dzieckiem stwarzają pokoje z jednym, dwoma, najwyżej trzema łóżkami, w których możliwe jest postawienie dziecięcego łóżeczka obok łóżka matki. Ważny jest również stół do przewijania noworodka i własna sfera sanitarna z toaletą i natryskiem.

Przygotowanie domu na przyjęcie dziecka to droga, która rozpoczyna się od wyboru imienia, zakupu odpowiednich ubranek (pościeli, przyborów toaletowych, zestawów ubrań, pieluch), łóżeczka, kosmetyków, urządzenia pokoju (umeblowanie i sprzęty używane po za domem) lub kącika dla malucha, po wybór najlepszej metody karmienia i pielęgnacji poprzez znalezienie źródeł pomocy i wsparcia oraz wybór właściwego lekarza., a także przygotowanie na ten fakt zwierząt domowych, typu psa i kota (nauczenie zwierzaka by spał osobno, dopilnowanie wszelkich badań weterynaryjnych, przyzwyczajanie zwierzaka do obecności dziecka w domu, itp.). Przygotowanie domu na przyjście dziecka wiąże się ze sprostaniem macierzyństwu, rozważeniem powrotu do pracy matki i ustaleniem opieki nad dzieckiem, licznymi zmianami i planami życiowymi, ze zmianami stylu życia, ze zmianami nawyków i rzuceniem nałogów.

Tuż po urodzeniu noworodek przechodzi serię badań w szpitalu (oczyszczanie dróg oddechowych, obcięcie pępowiny, niekiedy obrzezanie, przeprowadzenie testu w skali Apgar (zabarwienie skóry, czynność serca, odruchy, napięcie mięśni, oddech), zakroplenie oczu azotanem srebra w celu niedopuszczenia do infekcji wywołanej chlamydią, policzenie palców rąk i nóg, zarejestrowanie lub brak przejścia dla moczu i stolca, podanie witaminy K, w celu podniesienia krzepliwości krwi, zważenie i zmierzenie dziecka, zmierzenie obwodu głowy, pobranie krwi z pięty w celu wykonania badań na niedoczynność tarczycy, wykonanie testów na poziom glukozy we krwi, ustalenie wieku ciążowego, założenie pasek identyfikacyjnych (odcisk stopy dziecka i palca matki), odsłuchanie serca i płuc, badanie palpitacyjne nerek, wątroby i śledziony, sprawdzenie odruchów noworodka (odruch Moro - duża wrażliwość na wszelkie bodźce wywołane zmianą położenia ciała – wstrząsy, huśtanie; odruch Babińskiego; odruch Rootinga; odruch „chodzenia” lub „stawiania kroków”; odruch chwytania, skurcz mięśni szyi), sprawdzenie bioderek i genitaliów.³¹ Ponadto matka otrzyma szereg wskazówek karmienia piersią (łącznie z utrzymywaniem swojej prawidłowej diety) lub wyboru odpowiedniej mieszanki w celu karmienia dziecka za pomocą butelki. Jeżeli poród odbył się tzw. siłami natury, karmienie piersią matka może rozpocząć natychmiast, jeżeli tylko jej stan zdrowia i samopoczucie na to pozwalają. Dzisiaj personel szpitala odchodzi od rygoru karmienia dziecka według harmonogramu godzinnego, oznacza to, że matka może i powinna karmić piersią swoje dziecko na każde żądanie. Idealną sytuacją ku temu jest taka, gdy matka i dziecko stale przebywają w tym samym pokoju (rooming – in). Dodatkowo matka przejdzie instruktaż przewijania dziecka, prawidłowego trzymania noworodka z koniecznym podtrzymywaniem główki dziecka. Zarówno matce jak i dziecku powinna być zaoferowana fachowa i życzliwa pomoc ze strony personelu szpitala w rozwiązaniu wszelkich jej pytań, niepokojów i wątpliwości w trosce o siebie i swoje dziecko.

1 Z. Kawczyńska – Butrym, „Rodzina a zdrowie. Wstępna analiza literatury”, Studia socjologiczna, 1981, nr 2,

s. 159 – 176.

2 Z. Kawczyńska – Butrym, „Funkcjonowanie rodziny a choroba. Analiza socjologiczna”, Lublin 1987,

s. 19 – 21.

3 I. Taranowicz ....,dz. cyt. , s. 125.

4 D. Zalewska, „Ubóstwo. Teorie i badania”, Wrocław 1997, s. 12 – 13.

5 Ibid., s. 93.

6 Ibid., s. 93.

7 I. Namysłowska, „Terapia rodzin”, Warszawa 1997, s. 19.

8 I. Taranowicz ...., dz. cyt., s. 241.

9 Ibidem.

10 Ibid., s. 243 – 244.

11 Ibid., s. 253 254.

12 B. Tobiasz – Adamczyk, K. Szafraniec, J. Bajka, „ Zachowania w chorobie”, Kraków 1999, s. 60.

13 Ibid.

14 I. Taranowicz, dz. cyt., s. 253.

15 Ibidem.

16 Ibidem.

17 I. Rżewska, „Społeczne problemy zawodu pielęgniarki”, Warszawa 1973, s. 154.

18 Ibid., s. 42 – 43.

19 Ibid., s. 45.

20 Z. Ziembiński, „Elementy socjologii”, Poznań 1994, s. 117.

21 Ibid., s. 119.

22 Ibid., s. 118.

23 M. Filipiak, „Socjologia kultury – zarys zagadnień”, Lublin 1996, s. 9.

24 E. B. Tylor, „Cywilizacja pierwotna. Badania rozwoju mitologii, filozofii, wiary, mowy, sztuki i zwyczajów”,

t. 1, Warszawa 1896, s. 15.

25 S. Czarnowski, „kultura”, Warszawa 1958, s. 12.

26 A. Kłoskowska, „Socjologia kultury”, Warszawa 1983, s. 24.

27 M. Filipiak, dz. cyt., s. 18.

28 J. G. Herder, „Myśl o filozofii dziejów”, t. 1, Warszawa 1962, s. 4.

29 S. Czarnowski, „Wybór pism socjologicznych”, Warszawa 1982, s. 240.

30 M. Filipiak, dz. cyt., s. 43..

31 A. Eisenberg, H. E. Murkoff, S. E. Hathaway, „Pierwszy rok życia dziecka”, Poznań 2002, s. 70.