elementy socjologii cz I - specjalizacja dla pielęgniarek

 SOCJOLOGIA ZDROWIA I CHOROBY

 SOCJOLOGIA MEDYCYNY: koncentruje się głównie na społecznych sposobach definiowania różnych chorób i metodach leczenia w różnych warunkach historycznych, kulturowych, w różnych społeczeństwach (kliniki, szpitale, znachorzy, szamani). Nie zaś na czysto medycznych aspektach zjawisk.¹

 ROLA SPOŁECZNA: zdefiniowany i społecznie określony, spójny wewnętrznie zespół

przepisów i oczekiwań dotyczących pożądanego zachowania jednostek w konkretnych sytuacjach. Rola społeczna jest związana z pozycją społeczną jednostek, są to zbiory podstawowych praw, przywilejów, obowiązków, które są społecznie przypisane do pozycji w grupie. Można pełnić wiele ról społecznych jednocześnie, np. rola ojca, męża, pracownika.²

 ŹYWOTNOŚĆ ROLI SPOŁECZNEJ: w teorii J. H. Turnera jest to ten jej aspekt, w którym i przez, który następuje umożliwienie działającym jednostkom sprawne i efektywne odgrywanie tej roli i otrzymywanie atrakcyjnych oraz pożądanych przez ni osobistych korzyści (pozytywnych sankcji społecznych).³

 SPECJALIZACJA: zjawisko ściśle związane z podziałem pracy w obrębie grupy społecznej, polegające na wyodrębnieniu się78 niektórych indywidualnych, zbiorowych lub instytucjonalnych działalności, spełniających określone funkcje w danym społeczeństwie.⁴

 PROFESJONALIZACJA: proces, po przez, który konkretny zespół umiejętności i czynności zostaje społecznie określony i zdefiniowany jako: zawód, wraz z wyznaczeniem wymaganego zakresu wiedzy; jako proces uaktywnienia, wzmocnienia i wykształcenia się relacji typu klient – usługodawca.⁵

 INSTYTUCJA SPOŁECZNA: zorganizowany i utrwalony zespół działań ludzkich, zakładający istnienie zasady naczelnej, czyli celu instytucji, personelu, norm, środków materialnych, funkcji i rzeczywistej działalności, nakierowany na zaspokojenie określonych potrzeb.⁶

 ZACHOWANIE SPOŁECZNE: element składowy wszelkiego typu działań i czynności jawnie, obiektywnie obserwowalnych, głównie ruchowych aktywności ludzi, reakcja na napływające z zewnątrz czynniki sytuacyjne lub na odczuwaną wewnętrzną potrzebę. Jest to również ustosunkowanie się organizmu, jednostki, układu, grupy do warunków zewnętrznych. Wyróżniamy zachowanie alternatywne, altruistyczne, prospołeczne, aspołeczne, celowe, dewiacyjne, moralne, sygnalizacyjne, zbiorowe.⁷

 ZAWÓD: zbiór umiejętności i związany z nim zasób wiedzy, wykształcenie, kompetencje zawodowe. Zawód wyuczony, powstały w wyniku specjalizacji i społecznego podziału pracy, wykonywany stale, okresowo, dorywczo.⁸

 ŚMIERĆ: kres życia osobniczego, ustanie funkcji życiowych organizmu, zgon. Śmierć i umieranie mają obok biologicznego silny aspekt społeczny i są one często traktowane jako specyficzna forma procesu społecznego oraz stanowią podstawowy przedmiot badań w socjologii śmierci i umierania.⁹

 SOCJOLOGIA ŚMIERCI I UMIERANIA: analizuje społeczne konsekwencje zjawiska śmierci i umierania (organizację opieki nad osobami umierającymi) w społeczeństwie. Bada przed i pośmiertne rytuały i obrzędy, a także wpływ faktu i zjawiska śmierci jednostek na proces społecznej reorganizacji grupy.¹⁰

 STAROŚĆ: ostatnia faza społeczno – biologiczna życia jednostki, w naszym kręgu kulturowym definiowana najczęściej, jako okres po ukończeniu 65 roku życia. Indywidualne odczuwanie starości zależy w znacznym stopniu od osobowościowych cech jednostki i od społecznych oczekiwań i wymagań.¹¹

 STARZENIE SIĘ: biologicznie uwarunkowany proces nieodwracalnych zmian w organizmie prowadzących do zmniejszenia się zdolności organizmu do samo odnawiania i samo regulacji. Z socjologicznego punktu widzenia w procesie starzenia się interesujące są jego społeczne konsekwencje i aspekty, które obejmują swym zasięgiem taką problematykę jak: status społeczny osób starych, społeczna definicja starości, system wymagań, oczekiwań i działań wobec osób społecznie postrzeganych jako stare, ich rola w społeczeństwie oraz starość traktowana jako pewien dynamiczny wymiar stratyfikacji demograficznej danej populacji.¹²

 DYSKRYMINACJA ZE WZGLĘDU NA WIEK: najbardziej dotyka osoby starsze, stereotypowo postrzegane jako osoby „godne litości”, niezaradne, stojące u progu śmierci, nie potrafiące funkcjonować w społeczeństwie ludzi zdrowych, młodych, „normalnych”, w związku z czym są one często izolowane i zmuszane do przeniesienia się do geriatrycznych gett, czyli różnego rodzaju „domów spokojnej starości”.¹³

 SOCJOLOGIA RODZINY: subdyscyplina zajmująca się badaniami i analizami rodziny, jako podstawowej instytucji społecznej, w tym m. in. problematyką relacji pomiędzy typem struktur społecznych zbiorowości ludzkich a formami rodzin występującymi w ich obrębie, kształtem stosunków panujących w poszczególnych typach rodzin, ich systematyzacją, społecznym procesem wychowania w rodzinie oraz systemami pokrewieństwa.¹⁴

 STRUKTURA SPOŁECZNA: układ wzajemnie powiązanych grup społecznych, ale również wzorców zachowań społecznych, występujących w danej zbiorowości, ale także układ współzależnych, stosunkowo trwałych i uporządkowanych elementów rzeczywistości społecznej, dotyczących m. in. form rodziny, relacji pokrewieństwa, wzorów praktyk kulturowych itp.

Struktura społeczna bliskiego dystansu – ukryta, podstawowa i bezpośrednio doświadczana przez jednostki, w sposób bezpośredni determinująca określone właściwości i cechy zarówno danej grupy społecznej, jak i cech jej członków. Jest nią w zasadzie każda struktura malej grupy społecznej;

- struktura społeczna dalekiego dystansu – ukryta, bezpośrednio nie doświadczana (głęboka) przez poszczególne jednostki, stanowi układ wzajemnie powiązanych elementów i struktur społecznych istniejących w różnego typu mikro i makro strukturach;

- struktura społeczna grupy – system współzależnych powiązanych ze sobą wzorców aktywności społecznej członków danej grupy społecznej, a także system relacji pomiędzy różnymi elementami rzeczywistości społecznej określonej grupy;

- struktura społeczna quasi – grupowe – odmiana specyficznych struktur, stosunkowo autonomicznych, występujących w tzw. quasi – grupach lub lokujących się na przecięciach struktur dwóch lub więcej grup społecznych.¹⁵
 

 NIERÓWNOŚĆ SPOŁECZNA: sytuacja, w której bogactwo, prestiż i władza są nierówno podzielone pomiędzy członków danego społeczeństwa.¹⁶

Do przyczyn nierówności społecznych należą: selekcja naturalna i społeczna (ludzie o słabym zdrowiu, chorzy podlegający marginalizacji, izolujący się społecznie, mniej lub w ogóle nieaktywni zawodowo i towarzysko), przyczyny kulturowe (związane z przyjętymi w danej społeczności zachowaniami, nawyki), przyczyny materialne (niekorzystne dla zdrowia standardy i warunki życia, które prowadzą do gorszych wskaźników zdrowia).

Czynnikiem zagrożenia zdrowia jest społeczność lokalna i tutaj należy wymienić czynniki ryzyka działające bezpośrednio (zagrożenie ekologiczne, zanieczyszczenia powietrza, wody, gleby, konflikty w środowisku zamieszkania) i pośrednio (wzorce kulturowe, akceptowane w środowisku negatywne wzorce zachowań zdrowotnych, struktura demograficzna, np. starość demograficzna – starość społeczna dzielnic).

Przy rozpatrywaniu problemów zdrowia z uwzględnieniem nierówności społecznych należy zwrócić szczególną uwagę na dostęp i umiejętność korzystania z kultury, polityki, edukacji, wypoczynku, transportu, religii, komunikacji, pomocy społecznej, ekonomii, zakładów użyteczności publicznej, życia społecznego i zdrowia (dostęp do służby zdrowia, wzorce rozwoju, odżywiania, aktywność, zaradność, promocja zdrowia).

W sferze zdrowia nierówność społeczna objawia się między innymi w wskaźniku umieralności i śmiertelności, który jest zależny od miejsca zamieszkania, stanu cywilnego, wykształcenia i wykonywanego zawodu (częściej umierają jednostki owdowiałe i rozwiedzione, mieszkańcy miast, osoby wykonujące zawody z dziedziny gospodarki niż pracownicy dziedzin edukacji, dzieci matek z wykształceniem podstawowym, dzieci z rodzin ubogich, o niskich dochodach; karmienie dziecka piersią i jego długość zależne jest od poziomu wykształcenia matki; z usług medycznych rzadziej korzystają osoby zajmujące niższe pozycje społeczne, maja one też niższe wymagania względem służby zdrowia).

Nierówność społeczna różnicuje ludzi pod względem klasy, narodowości i płci. Z pojęciem tym ściśle wiąże się pojęcie stratyfikacji społecznej, z którą mamy do czynienia wówczas, gdy dochody, władza, prestiż i inne wartościowe dobra nierówno są przydzielane poszczególnym członkom społeczeństwa i kiedy na bazie tej nierówności różne subpopulacje zaczynają różnić się pod względem kulturowym, behawioralnym i organizacyjnym.¹⁷ Stopień stratyfikacji zależy od poziomu nierówności oraz stopnia uformowanych przez te nierówności klas, natężenia mobilności między klasami i trwałości tych klas. Turner wymienia stratyfikację etniczną, którą tworzy dyskryminacja i stronnicze przekonania i stratyfikację płci (pozycje społeczne mężczyzn i kobiet różnią się pod względem dochodów, władzy, prestiżu i innych wartościowych dóbr), która jest podtrzymywana przez tworzące zamknięte koła wzajemnie umacniające się czynniki, takie jak: socjalizacja, identyfikacja z daną płcią, zróżnicowane poglądy na temat danej płci, które z kolei stanowią podstawę dyskryminacji i stronniczych przekonań, podsycane dodatkowo przez poczucie zagrożenia występujące u mężczyzn.¹⁸

 STRATYFIKACJA SPOŁECZNA: uwarstwienie społeczne, specyficzne zróżnicowanie, zjawisko nierówności społecznych, opartych na hierarchii grup występujących w obrębie społeczeństwa, zróżnicowanie statusów społecznych, systemów i struktur grupowych.¹⁹
 

 SOCJOLOGIA: nauka społeczna, której celem jest badanie i opisywanie różnych społeczeństw i grup ludzkich (procesy, zjawiska zachodzące w obrębie rzeczywistości społecznej, wszelkie przejawy i formy życia społecznego, zbiorowości, układy interakcji społecznych, traktowany jako czynnik konstytuujący i podtrzymujący istnienie grup społecznych). Do zadań socjologii zalicza się również prowadzenie teoretycznych analiz dotyczących ontologicznych postaw tej nauki oraz formułowanie i odkrywanie podstawowych prawidłowości rządzących zmianą i rozwojem społecznym. Wyróżniamy dwa podstawowe działy socjologii: socjologia empiryczna i w jej ramach liczne socjologie szczegółowe oraz socjologię teoretyczną, metodologię badań socjologicznych, socjologię stosowaną, historię socjologii. W socjologii historycznej główną kategorią jest czas i warunki historyczne. Czas traktowany jest jako niezbędny element tej socjologii, której celem jest badanie rzeczywistości społecznej Natomiast rzeczywistość społeczna jest ujmowana jako nieustający, dynamiczny proces. Przedmiotem analiz socjologii historycznej jest m. in. to w jaki sposób przyszły kształt zjawisk, procesów i struktur społecznych zdeterminują lub mogą zdeterminować teraźniejsze działania ludzi, ale także w jaki sposób obecnie ich działania są zdeterminowane przez przeszłe procesy i zjawiska społeczne. Przedstawicielami socjologii historycznej są: C. Lloyd, P. Abrams, N. Elias. Socjologia stosowana nazywana inaczej socjotechniką , inżynieria społeczną określa naukę teoretyczną zajmującą się badaniem i analizowaniem racjonalnym, celowo zorientowanych działań społecznych i skupia się głównie na ich skuteczności. Ponadto socjotechnika skupia się wokół wszelkich świadomych jednostkowych, czy grupowych zastosowań wiedzy naukowej (w szczególności socjologiczno – psychologicznej) w celu uzyskania zamierzonego przekształcenia rzeczywistości społecznej, pożądanego zachowania grupy czy jednostki społecznej.²⁰

 MAKIAWELIZM SPOŁECZNY: forma praktyki społecznej, polegająca na wykorzystaniu wiedzy socjotechnicznej oraz znajomości praw i zależności rządzących funkcjonowaniem jednostek oraz grup społecznych w określonych warunkach i sytuacjach. Makiwawelizm społeczny zakłada z reguły istnienie kłamstwa, zdrady, oszustwa oraz odrzucenie wszelkich skrupułów moralnych na drodze do osiągnięcia jakiegoś zamierzonego celu.²¹

 DEWIACJA: zachowanie postrzegane przez większość członków danej grupy społecznej czy społeczeństwa jako sprzeczne z obowiązującym systemem norm, wartości, oczekiwań społecznych. Zachowanie przekraczające granice tolerancji. W kręgu kultury europejskiej za zachowania dewiacyjne uważa się m. in. narkomanię, prostytucję, niektóre zachowania seksualne, a także choroby umysłowe. Dewiacja rodzi się przeważnie w wyniku konfliktu między motywacjami jednostek i oczekiwaniami społecznymi.²² Dewiacja to inaczej zachowanie, które łamie ogólnie przyjęte normy. Jej poziom wzrasta, gdy powiększają i różnicują się społeczeństwa, ponieważ wtedy przestają wystarczać dotychczasowe formalne i nieformalne czynniki społecznej kontroli.²³ Dewiacja jest więc czymś nieuniknionym. W celu wyjaśniania zjawiska dewiacji Merton sformułował teorię napięć strukturalnych, nazywaną teorią anomii.

Uznał on, że w każdym społeczeństwie istnieje kulturowo zdefiniowane pojęcie sukcesu oraz prawomocnych środków służących do jego osiągnięcia. Gdy legalne możliwości osiągania sukcesów są ograniczone, wtedy wzrasta poziom dewiacji społecznych ( kładzenie nacisku na sukces zawodowy i finansowy w danej społeczności i jednoczesne ograniczanie środków umożliwiających osiągnięcie tego sukcesu prowadzi do powstawania napięć).²⁴ Wiele ludzi przeżywa napięcia i dlatego zbacza z legalnej drogi osiągania sukcesu (przestępstwa). Zgodnie z teorią napięć strukturalnych Mertona nie wszyscy maja równy dostęp do prawomocnych środków (osoby należące do niższych klas, mniejszości etniczne, kobiety).

Dostęp do legalnych środków jest wartościowym dobrem, które staje się przyczyną konfliktów. Ci, którzy sprawują władzę określają w najkorzystniejszy dla siebie sposób, co jest sukcesem oraz cele, do których należy dążyć, a także jakie środki są legalne, a jakie nielegalne.²⁵ Przyczepianie komuś etykietki dewianta jest procesem bardziej złożonym. Określając kogoś alkoholikiem, prostytutką, przestępcą lub psychicznie chorym robimy to na jakiejś podstawie, np.. kartotek policyjnych lub pobytu w szpitalu. W ten sposób etykietka zostaje sformalizowana i zinstytucjonalizowana, co sprawia że pracodawcy, agencje społeczne, zachowują się wobec nas tak, jakbyśmy odbiegali od normy. Takie etykietki odbierają ludziom szansę odejścia od dewiacji i wpychają ich na powrót w rolę dewiantów.²⁶ Etykietkowanie stanowi część życiorysu dewianta, wywołując interpersonalne i instytucjonalne reakcje. Nie można się łatwo pozbyć etykietki, która powoduje z biegiem czasu oczekiwane zachowanie, niezależnie od początkowej przyczyny zachowań dewiacyjnych.
  DEWIACJA PIERWOTNA: zachowanie jednostki uważanej za „normalną” sprzeczne z dominującymi wzorami kulturowymi. Na ogół takie zachowanie nie jest zauważane ze względu na swoją jednostkowość, lub zauważone, lecz nie naznaczone jako dewiacja przez ośrodki kontroli społecznej może prowadzić do dewiacji wtórnej.²⁷

  DEWIACJA WTÓRNA: zachowanie wywołane przez skuteczne, społeczne naznaczeni jednostki etykietką „dewianta”. „Dewiant” przystosowując się do nowej sytuacji przyjmuje rolę przypisaną mu przez otoczeni społeczne, co jest swoistym ustabilizowaniem, zdefiniowaniem i wyznaczeniem nowej pozycji społecznej.²⁸

 STYGMAT: stygma, termin wprowadzony przez E. Goffmana, oznacza fizyczną cechę, skazę, defekt, a także zdarzenia i sytuacje w jednostkowym życiu, np. skazanie i uwięzienie, przebyta choroba psychiczna, które są dostrzegane i rozpoznawane przez otoczenie społeczne jednostki. Otoczenie społeczne przez zdefiniowanie tej cechy jako stygmatu, wywiera na jednostkę silną presję, która niszczy, zmienia lub wypacza społeczna samoakceptację i identyfikacje tej osoby.²⁹
 

 WZMACNIANIE DEWIACJI: koncepcja w myśl, której znaczna część rzekomych dewiacji jest bezpośrednim lub pośrednim efektem stosowania formalnych środków i mechanizmów ochrony państwa oraz społeczeństwa przed przestępstwami, a także skutkiem funkcjonowania systemów penitencjarnych, wpływu mass mediow na kształtowanie się opinii publicznej na temat określonych typów dewiacji.³⁰

 NEUTRALIZACJA: techniki stosowane przez jednostki społeczne naznaczone jako dewianci, mające na celu usprawiedliwienie przed samym sobą swojej winy. Najczęściej stosowane techniki to potępianie ofiary, zaprzeczanie własnej odpowiedzialności i krytykowanie tych, którzy uznali daną osobę za dewianta.³¹

 TEORIA NAZNACZANIA SPOŁECZNEGO: teoria labelingu, teoria etykietkowania, teoria powstawania dewiacji społecznych, upatrująca ich zasadniczej genezy nie tyle w jednostkowych cechach biologiczno – osobowościowych, co raczej w konsekwencjach przypisywania jednostce przez otoczenie społeczne roli dewianta i wynikających w tej sytuacji sankcjach. Dewiantem staje się więc człowiek, któremu skutecznie została przypisana etykieta dewianta. Do klasyków tej teorii należą: E. M. Lement, H. S. Becker.³²

Teoria reakcji społecznej, czyli teoria naznaczania społecznego zwana również
etykietkowaniem stanowi jedną z koncepcji patologii społecznej i tworzy dewiację społeczną. Według niej naznaczanie oznacza uznanie kogoś za dewianta i obdarzenie go właśnie taką etykietką, co w konsekwencji prowadzi do utrwalenia zachowania tego typu. Naznaczanie społeczne znajduje swoje odzwierciedlenie w odniesieniu do chorób, które spychają jednostki na margines życia społecznego i w ten sposób utrudniają lub uniemożliwiają im uczestnictwo w życiu społecznym, np. kalectwo, zaburzenia umysłowe, choroby psychiczne, upośledzenia. Naznaczanie przyczynia się do postrzegania osoby naznaczonej przez pryzmat stereotypu i od takiej osoby oczekuje się określonego zachowania, jednocześnie przypisując jej konkretne cechy charakteru, co w rezultacie powoduje, że w końcu osoba ta staje się podobna do stereotypu.

 ADAPTACJA: przystosowanie, ciągłe dostosowywanie się jednostek lub grup społecznych do zmieniających się warunków środowiska w celu zaspokojenia swoich podstawowych potrzeb życiowych. W funkcjonalnej teorii T. Parsonsa adaptacja to jeden z funkcjonalnych wymogów społeczeństwa, wiążący się z problemem zapewnienia systemowi społecznemu i jego poszczególnym elementom środków umożliwiających istnienie.³³

 ADAPTACJA SPOŁECZNA: przystosowanie społeczne, proces dostosowywania się jednostek lub grup społecznych do warunków konkretnej rzeczywistości społecznej. Proces ten odbywa się na drodze socjalizacji, w czasie, której jednostki i grupy społeczne nabywają niezbędnej kompetencji kulturowej, umożliwiającej im sprawne funkcjonowanie w nowych sytuacjach społecznych.³⁴

 FUNKCJONALIZM: orientacja teoretyczna i metodologiczna w antropologii kulturowej oraz w socjologii rozwinięta głównie na gruncie koncepcji E. Durkheima i w socjologii, przez T. Parsonsa oraz R. K. Mertona, a w antropologii przez B. Malinowskigo i A. R. Radcliffe – Browna. Funkcjonaliści postrzegają społeczeństwo (kulturę) jako zorganizowany kompleks wzajemnie ze sobą powiązanych instytucji (elementów kulturowych) zmierzających do integracji i zapewnienia równowagi systemowi społecznemu (kulturowemu). Wyjaśniając poszczególne zjawiska społeczne (kulturowe), starają się wskazać ich funkcję (oraz związki między nimi), w społeczeństwie (kulturze), twierdząc przy tym, że wypracowane przez nich teoretyczne schematy wyjaśniające funkcjonowanie społeczeństwa (kultury) mają charakter uniwersalny. W nowszych wersjach (m. in. neofunkcjonalizm J. Alexandra i N. Luhmanna) funkcjonalizm traktuje ład społeczny nie tyle jako fakt, ile jako problem i dąży do wskazania, w jakich warunkach harmonia i równowaga są możliwe oraz dostrzega również zjawiska i procesy przyczyniające się do zakłócenia równowagi (dysfunkcja), kładąc nacisk na pojęcia systemu i podsystemu.³⁵

 DYSFUNKCJA: funkcja negatywna, konsekwencja działania społecznego, która powoduje osłabienie adaptacyjnych mechanizmów systemu społecznego lub utrudnia realizację pewnych wartości i potrzeb. Według funkcjonalizmu, w każdym systemie istnieją elementy dysfunkcjonalne, które trudno wyjaśnić potrzebami systemu jako całości.³⁶

 FUNKCJONALIZM NORMATYWNY: funkcjonalistyczna perspektywa teoretyczna i metodologiczna w socjologii, związana przede wszystkim z osobą T. Parsonsa, kładąca szczególny nacisk na analizę norm i wartości obowiązujących w ramach systemu społecznego, a szczególnie na ich rolę w utrzymaniu społecznej równowagi (ładu społecznego).³⁷

 FUNKCJONALIZM STRUKTURALNY: orientacja strukturalno – funkcjonalna, funkcjonalistyczna perspektywa teoretyczna i metodologiczna w antropologii kulturowej (Radcliffe – Brown) i w socjologii (Merton), koncentrująca się głównie na strukturze społecznej jako systemie oraz na wyjaśnianiu funkcji poszczególnych elementów społeczeństwa (kultury) przede wszystkim w utrzymaniu całego globalnego układu w stanie równowagi i w zapewnieniu mu ciągłości. Funkcjonalizm strukturalny oponuje przeciwko wyjasnianiu zjawisk społecznych w kategoriach historycznych i psychologicznych (funkcjonalizm Malinowskiego), opowiadając się za ich ujmowaniem jako trwałych systemów adaptacyjnych oraz wzajemnego przystosowania i integracji.³⁸

 FUNKCJONALNE WYMOGI SPOŁECZEŃSTWA: (imperatywy funkcjonalne, wymogi funkcjonalne, w funkcjonalizmie elementy systemu społecznego konieczne do jego przetrwania, sprawnego funkcjonowania i utrzymania wewnętrznej integracji. Wyróżniamy tutaj adaptację, czyli ustalenie stosunków ze środowiskiem, zapewniając stały dopływ środków niezbędnych do funkcjonowania systemu. Następnie mówi się o osiąganiu ustalonych celów i wytyczaniu sposobów ich realizacji. Kolejna jest integracja, czyli zapewnienie odpowiedniego, spójnego układu stosunków między poszczególnymi elementami systemu. Następnie kontrola społeczna zaburzeń wewnętrznych (szczególnie wszelkich form dewiacji) i stratyfikacja społeczna, czyli przypisanie do ról społecznych możliwie najwłaściwszych członków społeczeństwa.³⁹

 ŁAD SPOŁECZNY: stan charakterystyczny dla układu społecznego, w którym większość lub wszystkie działające wewnątrz niego siły są zbalansowane, znajdujące się więc w stanie równowagi społecznej. Według funkcjonalizmu, społeczeństwa zawsze zmierzają do owego ładu, a zmiana społeczna jest jedynie ruchem od jednego ładu do drugiego. W teorii konfliktu społecznego ład społeczny jest ideałem nieosiągalnym wobec wszechobecności konfliktów społecznych, ale możliwa jest jedynie chwiejna równowaga.⁴⁰

 SYSTEM SPOŁECZNY: składa się z wzajemnie i współzależnie powiązanych elementów rzeczywistości społecznej, tworzących społeczne struktury demograficzne, myślowe, organizacyjne i symboliczne (kulturowe), czasem jest ujmowany (jak u T. Parsonsa) w kategoriach działań dwu lub większej liczby jednostek, które angażują się w mniej lub bardziej ustrukturalizowane interakcje w obrębie ograniczonego, czy też zamkniętego środowiska społecznego.⁴¹

 INSTYTUCJA TOTALNA: według E. Goffmana, miejsce pobytu dość dużej liczby osób odizolowanych na dłuższy okres od reszty społeczeństwa, pozostających w podobnym położeniu, których zachowanie jest pod prawie całkowitą kontrolą personelu danej instytucji. Goffman toku badań nad życiem i instytucjach totalnych wyróżnił następujące ich typy:

utworzone dla opieki nad osobami niezdolnymi do zadbania o swe własne potrzeby – domy starców;

utworzone, by opiekować się osobami niebezpiecznymi dla społeczeństwa nie ze swej winy – szpitale psychiatryczne;

utworzone dla osób świadomie szkodzących społeczeństwu – więzienia;

utworzone dla osób chcących świadomie wycofać się z czynnego życia społecznego – klasztory

Goffman wyróżnił też kilka sposobów przystosowania się podwładnych do sytuacji pobytu w instytucjach totalnych: wycofanie się, bunt, zadomowienie, konwersja (przyjęcie norm i wartości personelu) oraz kombinacja potrzeb poprzednich wariantów.⁴²

 IZOLACJA SPOŁECZNA: sytuacja, gdy jednostka jest pozbawiona kontaktów społecznych z innymi członkami grupy, najczęściej ze względu na odrzucenie jej z jakiś powodów, rzadziej z racji dobrowolnego wycofania się, lub, gdy grupa osób zostaje odseparowana, przymusowo lub z własnej woli, od innych grup w ramach jakiegoś szerszego układu społecznego.⁴³

 KONTROLA SPOŁECZNA: system nakazów, zakazów, sankcji innych środków oraz metod, które służą grupie lub społeczeństwu do utrzymania konformizmu ich członków wobec wartości, norm, wzorów zachowania przyjętych w danej zbiorowości. Kontrola społeczna formalna sprawowana jest głównie poprzez użycie oficjalnych, zinstytucjonalizowanych sankcji społecznych, takich jak: areszt, kara śmierci, mandat, które pozostają w gestii policji, sądów. Kontrola społeczna nieformalna polega na użyciu nieoficjalnych nie zinstytucjonalizowanych sankcji społecznych, takich jak: drwina, wyśmianie, lekceważenie, które stanowią reakcje grup koleżeńskich, opinii społecznej. Kontrola społeczna wewnętrzna polega na internalizacji przez jednostkę norm, wartości i wzorów zachowania, tak, że odczuwa ona wewnętrzny nakaz postępowania zgodnie z nimi i nie ma bezpośredniego zewnętrznego przymusu (jest to jedna z najskuteczniejszych odmian kontroli społecznej). Kontrola społeczna zewnętrzna polega na przymusie stosowanym przez grupy społeczne, które przy użyciu systemu sankcji społecznych, a czasami również i manipulacji, podtrzymują konformizm jednostek, odczuwających swoje posłuszeństwo jako wymuszone i często nie chciane i dlatego kontrola społeczna zewnętrzna jest mniej skuteczna niż kontrola społeczna wewnętrzna.⁴⁴

 KONFORMIZM: postawa i zachowanie jednostki charakteryzujące się ścisłym podporządkowaniem wobec norm, systemu wartości, wzorców zachowania i myślenia oraz poglądów powszechnie przyjętych i obowiązujących w grupie społecznej. Konformizm określa również sposoby adaptacji według Mertona.⁴⁵

 PROCES SPOŁECZNY: zbiór interakcji społecznych tworzących sieć lub łańcuch interakcyjny (kooperacja, konflikt), to proces, którego rezultatem jest pojawienie się zmiany społecznej, to proces prowadzący do potwierdzania i narzucania się rzeczywistości społecznej danej jednostce lub grupie społecznej.⁴⁶

 OPIEKA SPOŁECZNA: ogół działalności instytucji państwowych, kościelnych, prywatnych lub innych zajmujących się udzielaniem pomocy jednostkom, rodzinom i grupom osób nie mogących samodzielnie zaspokoić swoich elementarnych potrzeb życiowych (bezrobotni, inwalidzi, więźniowie po wyjściu na wolność, wielodzietne rodziny). Tworzeni warunków, w których te osoby będą osiągnąć choćby minimalny standard życia ma oprócz aspektu moralnego doniosłe znaczenie społeczne dla utrzymania porządku i równowagi społecznej.⁴⁷

 REHABILITACJA: proces przywracania psychicznej i fizycznej sprawności osobie chorej, przy zastosowaniu odpowiednich metod i technik rehabilitacyjno – terapeutycznych.⁴⁸

 AKTYWNOŚĆ SPOŁECZNA: czynny, świadomy udział jednostki lub grupy społecznej w życiu społeczeństwa, przeważnie nakierowany na realizację konkretnego celu; podejmowanie działań mających na celu nawiązanie kontaktów z innymi jednostkami lub grupą społeczną.⁴⁹

 APATIA SPOŁECZNA: bierność społeczna, postawa jednostki lub grupy społecznej charakteryzująca się brakiem lub obniżeniem aktywności społecznej, zobojętnieniem na otaczającą rzeczywistość i wszelkie inicjatywy społeczne.⁵⁰

 MAKROSTRUKTURA: typ struktury społecznej, obejmującej swym zasięgiem szerokie, mające systemowy wymiar, obszary rzeczywistości społecznej, np. układ warstwowo – klasowy.⁵¹

 MIKROSTRUKTURA: typ struktury społecznej, która obejmuje wszelkie małe grupy społeczne oraz struktury komunikowania się, struktury przywództwa i struktury socjometryczne.⁵²
 

 AKCEPTACJA SPOŁECZNA: sytuacja, w której jednostka lub grupa są aprobowane w ramach danego układu społecznego. To jedna z podstawowych potrzeb jednostki, a jej brak może negatywnie wpływać na rozwój emocjonalno – intelektualny człowieka.⁵³
 

NEGOCJACJE: dwu, lub wielostronny proces komunikowania się, którego celem jest rozwiązanie konfliktu, gdy interesy zaangażowanych stron są sprzeczne w co najmniej jednym obszarze, a osiągnięcie porozumienia może okazać się bardziej korzystne niż działanie wbrew sobie.⁵⁴

 

II PRZEDSTAWICIELE:

AUGUST COMTE: (1798 – 1857) francuski filozof, jeden ze współtwórców pozytywizmu, “ojciec chrzestny” socjologii, jest autorem nazwy tej dziedziny. Definiował socjologię jako naukę o strukturze społeczeństwa, prawach, jego rozwoju i metodach jego badania. Według niego utworzenie socjologii było niezbędne ze względów praktycznych, miała ona stworzyć program przebudowy społeczeństwa. Znaczenie maja tutaj również względy teoretyczne, ponieważ socjologia stanowiła uzupełnienie systemu pozytywnego. Za główne metody socjologii uznał metodę historyczną, metodę porównawczą oraz obserwację i eksperyment. Podzielił socjologię na statykę społeczną, która miała zajmować się porządkiem społecznym oraz na dynamikę społeczną, czyli teorię postępu.⁵⁵

ERVING GOFFMAN: (1922 – 1982) amerykański socjolog, przedstawiciel nurtu teorii krytycznej w socjologii, zajmował się przede wszystkim studiami o biurokracji w przemyśle, współczesnymi problemami zarządzania, historyczno – krytyczną analizą myśli społecznej od Platona poprzez marksizm, aż do współczesnej socjologii, a także badaniami problemów współczesnego społeczeństwa związanego z rozwojem przemysłu i technologii. Prowadził badania nad instytucjami totalnymi, wyróżnił ich typy oraz sposoby przystosowywania się podwładnych do sytuacji pobytu w instytucjach totalnych.⁵⁶

TALCOTT PARSONS: (1902 – 1979) amerykański socjolog, twórca funkcjonalizmu strukturalnego. Za naczelny cel działalności naukowej obrał stworzenie ogólnego systemu teoretycznego, który zespoliłby wszystkie nauki społeczne. Uznał, że działanie społeczne jako celowe ma subiektywne znaczenie i motywację, jest ono interakcją społeczną, której przebieg wyznaczają nie tylko nastawienia aktora, lecz także oczekiwania innych i społeczny system normatywny.⁵⁷

ROBERT KING MERTON: (1910) amerykański socjolog, przedstawiciel funkcjonalizmu, socjolog wiedzy i metodolog nauk społecznych. Jego badania koncentrują się na problematyce funkcjonowania i pojawiania się instytucji społecznych, organizacji biurokratycznych oraz na problematyce ludzkiej osobowości. Żywo zainteresowany zjawiskiem dewiacji, prowadzi jej analizę i konstruuje typologię sposobów adaptacji jednostek do istniejącego kształtu instytucjonalnej rzeczywistości społecznej.⁵⁸

BRONISŁAW MALINOWSKI:⁵⁹ (1884 -1942)brytyjski antropolog społeczny, etnolog, socjolog, prekursor funkcjnalizmu w badaniach nad kulturą. Uznany za jednego z głównych twórców antropologii społecznej, badacz małych społeczeństw. Uważał, że człowiek wyposażony jest we wrodzone predyspozycje, czyli podstawowe potrzeby, na których dopiero nadbudowuje się kultura. Do tych potrzeb zaliczył metabolizm, reprodukcję, odpowiednie wymogi i warunki fizyczne, bezpieczeństwo, ruch, rozwój i zdrowie. Tym predyspozycjom odpowiadają wymogi kulturowe, czyli: zaopatrzenie, małżeństwo i rodzina (system pokrewieństwa), mieszkanie i ubranie, ochrona z obroną, aktywność i komunikacja, przyuczenie i szkolenie oraz higiena. Malinowski uważał, że proces zaspakajania podstawowych potrzeb gatunku ludzkiego wytwarza kategorie potrzeb instrumentalnych, którym przyporządkowane są wymogi instrumentalne, czyli ekonomika, kontrola społeczna, edukacja i organizacja polityczna. Obok potrzeb instrumentalnych istnieją potrzeby pochodne, będące funkcjonalnymi wymogami społeczeństwa, do których zaliczył naukę, magię, mit, religię i sztukę. 

PRZEDMIOT SOCJOLOGII ZDROWIA I CHOROBY. CHOROBA JAKO DEWIACJA I ADAPTACJA. PRÓBA ZDEFINIOWANIA POJĘCIA ZDROWIA I CHOROBY.

Pierwszym, który zauważył, że zdrowie i choroba ą zjawiskami społecznymi,

był amerykański socjolog T. Parsons, twórca koncepcji zdrowia i choroby, która do dziś pozostaje aktualna.⁶⁰ Uznał on, że „zdrowie i choroba są nie tylko warunkami i stanami osobowości lub organizmu jednostki ludzkiej, lecz są również stanami ocenianymi i uznawanymi instytucjonalnie przez kulturę społeczeństw i strukturę”.⁶¹ Parsons jest funkcjonalistą i postrzega społeczeństwo jako pewien system, całość, która nie da się zredukować do jednostek. System też ułożony jest z licznych podsystemów, z których każdy pełni istotną rolę, a naturalnym stanem systemu jest ład. Parsons uważa chorobę za niebezpieczeństwo dal ładu społecznego, ponieważ zagraża ona realizacji funkcji, które każda jednostka pełni na rzecz podsystemu, w którym uczestniczy. Taką funkcją jest rola społeczna i związana z nią obowiązki. Choroba utrudnia pełnienie ról społecznych i realizację związanych z nią zadań, dlatego dal Parsonsa problem zdrowia rozpatrywany ze społecznego punktu widzenia dotyczy właśnie pełnienia roli społecznej. Dla niego ZDROWIE to stan, w którym jednostka wykazuje optymalną umiejętność efektywnego pełnienia ról społecznych i zadań wyznaczonych jej przez proces socjalizacji. Parsons rozróżnia zdrowie psychiczne, czyli zdolność pełnienia roli i zdrowie somatyczne, czyli zdolność wykonywania zadań ( np. rola matki: choroba somatyczna uniemożliwia jej wykonywanie pewnych zadań związanych z pełnieniem roli matki – nie może nakarmić dziecka, wyjść na spacer, sprawdzić, czy odrobiło lekcje. Choroba psychiczna zaburza lub uniemożliwia samo bycie matką).⁶² Choroba prowadzi do nie wywiązywania się z ról społecznych i stanowi pełne zagrożenie dla ładu społecznego: zaniedbanie przyjętych zobowiązań, nie spełnianie oczekiwań społecznych , czyli łamanie norm społecznych, a takie zachowanie oceniane jest jako dewiacyjne, stąd dla Parsonsa choroba jest dewiacją społeczną.

Dewiacja społeczna jest jednym z podstawowych pojęć w socjologii medycyny. Choroba musi więc podlegać społecznym mechanizmom, które mają za zadanie wyeliminowanie jej niepożądanych konsekwencji. Choroba regulowana jest przez wzorce i podlega społecznej kontroli, ponieważ bycie chorym obwarowane jest oczekiwaniami i wymaganiami i istnieje akceptowany przez wszystkich sposób zachowania się w chorobie. 

1 Krzysztof Olechnicki, Paweł Załęcki, „Słownik Socjologiczny”, Toruń 1997, s. 192.

2 Ibid., s. 179.

3 Ibid., s. 263.

4 Ibid., s. 197.

5 Ibid., s. 164.

6 Ibid., s. 85.

7 Ibid., s. 254.

8 Ibid., s. 256.

9 Ibid., s. 214.

10 Ibid., s. 194.

11 Ibid., s. 203.

12 Ibidem.

13 Ibid., s. 50.

14 Ibid., s. 194.

15 Ibid., s. 206.

16 Ibid., s. 139.

17 J. H. Turner, “ Socjologia. Koncepcje i ich zastosowanie”, Poznań 1998, s. 130.

18 Ibid.

19 K. Olechnicki ..., dz. cyt., s. 205.

20 Ibid., s. 191.

21 Ibid., s. 118.

22 Ibid., s. 44.

23 J. H. Turner, dz. cyt., s. 182.

24 Ibid.

25 Ibid., s. 183.

26 Ibid.

27 K. Olechnicki ..., dz. cyt., s. 44.

28 Ibidem

29 Ibid., s. 207.

30 Ibid., s. 252.

31 Ibid., s. 139.

32 Ibid., s. 221.

33 Ibid., s. 13.

34 Ibid., s. 14.

35 Ibid., s. 67.

36 Ibid., s. 49.

37 Ibid., s. 68.

38 Ibidem.

39 Ibidem.

40 Ibid., s. 117.

41 Ibid., s. 210.

42 Ibid., s. 85.

43 Ibid., s. 88.

44 Ibid., s. 100.

45 Ibid., s. 99.

46 Ibid., s. 164.

47 Ibid., s. 145.

48 Ibid., s. 175.

49 Ibid., s. 16.

50 Ibid., s. 22.

51 Ibid., s. 118.

52 Ibid., s. !29.

53 Ibid., s. 16.

54 Ibid., s. 138.

55 Ibid., s. 35.

56 Ibid., s. 71.

57 Ibid., s. 151.

58 Ibid., s. 126.

59 Ibid., s. 118.

60 I. Taranowicz, Anita Majchrowska, Zofia Kawczyńska – Butrym, „Elementy socjologii dla pielęgniarek”, Lublin 200, s. 173.

61 Talccot Parsons, „Struktura społeczna a osobowość”, Warszawa 1968, s. 330.

62 I. Taranowicz, A. Majchrowska, Z. Kawczyńska – Butrym, dzieło cytowane, s. 173.