elementy dydaktyki cz I - specjalizacja dla pielęgniarek

  DYDAKTYKA Z ELEMENTAMI EDUKACJI MEDYCZNEJ 

1. Formułowanie celów kształcenia
2. Zasady i metody nauczania - wykorzystanie metod aktywizujących w procesie nauczania;
3. Metody kontroli i oceny wyników nauczania i uczenia się
4. Aktywność edukacyjna dorosłych a kształcenie ustawiczne

Nauczanie i uczenie się to dwa wzajemnie powiązane procesy, które są związane z pojęciem kształcenia i warunkujące skuteczność kształcenia.

Nauczaniem może być zespół czynności nauczyciela kierującego uczeniem się ucznia niezależnie od tego kim jest ów uczeń, a uczenie się jest to intelektualna czynność ucznia zapewniająca mu przyswojenie nowej wiedzy, doświadczenia lub umiejętności.

W procesie kształcenia winna występować równowaga pomiędzy skutecznym i nowoczesnym nauczaniem oraz efektywnym i świadomym uczeniem się. Równowaga ta powodować bowiem będzie, że skuteczność zdobytej wiedzy stanie się wymierna i możliwa do dalszego wykorzystania w życiu człowieka.

Zarówno proces nauczania jak i uczenia się składają się na całość przedsięwzięcia nazwanego właśnie kształceniem. Podstawową jednak formą aktywności człowieka jest uczenie się jako samodzielny proces poznawczy, którego wywodzą się takie procesy dydaktyczne jak samokształcenie, doskonalenie i kształcenie. Różne są definicje uczenia się, lecz ogólnie ujmując zagadnienie, są to mechanizmy przystosowania się człowieka do życia lub sytuacji, w której się znajduje. Uczenie się określane jest także jako świadome działanie z zamiarem osiągnięcia określonego celu. Człowiek ucząc się przyswaja sobie wiedzę i doświadczenie, często korzysta z nagromadzonych przez pokolenia doświadczeń i odkryć. Ponadto specyficzne dla działalności ludzkiej jest wykonywanie zadań (powierzonych lub samodzielnych) i rozwiązywanie problemów, które to działanie ma przede wszystkim charakter kształcący.

Najnowsza teoria uczenia się odnosi się do postrzegania ludzkiego umysłu jako specyficznego systemu poznawczego, który poszukuje, odbiera, przechowuje, opracowuje i wykorzystuje informacje. Czynności te służą do przyswajania wiedzy lub opanowywaniu nowych umiejętności. Zgromadzona wiedza pozwala na tworzenie nowych danych i rozwiązywania coraz bardziej złożonych problemów. Uczenie się prowadzi zawsze do zmian w zachowaniu, zarówno w odniesieniu do czynności orientacyjnych, jak i decyzyjnych. Uczenie się traktowane jest przede wszystkim jako świadome zdobywanie wiedzy. Zdobytą wiedze możemy podzielić na deklaratywną i proceduralną. Deklaratywna dotyczy opisu rzeczywistości, zaś proceduralna do sposobów i procedur działania. Takie ogólne ujęcia procesu uczenia się nie wykluczają występowania innych rodzajów uczenia się, wśród których może znaleźć się:

- doskonalenie postrzegania, rozwijanie sprawności, uczenie się przez próby, uczenie się przez wgląd, modyfikacja postaw i ideałów, rozwiązywanie problemów, uczenie się pamięciowe, uczenie się przez naśladownictwo, uczenie się przypadkowe, uboczne.

Uczenie się jako proces nabywania nowych doświadczeń jest bardzo zróżnicowane.

Niezależnie jednak od tego, jakie przyjmuje się rodzaje uczenia się, ważne są jego formy nabywania doświadczeń i zdobywania wiedzy. Najbardziej podstawową i naturalną formą jest zdobywanie doświadczeń w wyniku kontaktów z otaczającą nas rzeczywistością. Ta forma uczenia się jest formą naturalną. Inna formą jest zdobywanie doświadczeń z przekazu u innych w postaci informacji lub pokazu. Trzecią formą jest słowny przekaz wiedzy najczęściej właściwy odpowiednim działaniom dydaktycznym i instytucjom. Ostatnią formą jest samokształcenie polegające nie tylko na samodzielnym uczeniu się, ale także na właściwym organizowaniu dla siebie całego procesu nabywania wiedzy.

W procesie uczenia się można wyodrębnić sytuacje przeznaczone specjalnie dla nabywania wiedzy teoretycznej lub nowych umiejętności. Takie działanie określane jest jako uczenie zamierzone i celowe. Może jednak występować uczenie niezmierzone, które najczęściej jest wynikiem innych dodatkowych zachowań i podejmowanych działań. Często niezwykle spontanicznych, naturalnych w początkowym okresie wręcz niekontrolowanych.

Uczenie najczęściej przebiega z następujących etapach: 

- przeglądanie, 

- stawianie pytań,

- uważne czytanie,

- zastanawianie się, zrozumienie,

- zaktualizowanie wiadomości,

- przemyślenie teksu i odpowiedzi na postawione pytanie.

Taka strategia uczenia się pozwala na większa trwałość zapamiętywania, lepsze rozumienie tekstu i opanowanie większych partii wiedzy.

Nie wszystkie zmiany w zachowaniu są rezultatem uczenia się w rozumieniu dydaktycznym czy psychologicznym. Często zmiany te wynikają na skutek innych czynników np. dojrzewanie człowieka.

Uczenie się jako proces organizowane jest w trakcie nauczania.

Nauczanie to planowa i systematyczna praca nauczyciela z uczniem, mająca na celu wywołanie pożądanych trwałych zmian w postępowaniu, predyspozycjach i całej osobowości – pod wpływem uczenia się i opanowywania wiedzy, przeżywania wartości i działań praktycznych. Nauczanie określane jest mianem działalności intencjonalnej, to znaczy, że jego intencja jest wywołanie uczenia się, jako czynności podmiotowej samego ucznia.

Jedna z propozycji ujęcia procesu nauczania przedstawia się następująco:

- uświadomienie uczniom celów i zadań,

- zaznajomienie z nowym materiałem,

- kierowanie procesem uogólniania,

- utrwalenie wiadomości,

- kształtowanie umiejętności,

- wiązanie teorii z praktyką,

- kontrola i ocena.

1 Formułowanie celów kształcenia

Cele kształcenia różnią się między sobą stopniem szczegółowości i zakresem, a ich formułowanie zależy od tego z jaka formą i metodą kształcenia mamy do czynienia Celem głównym każdego rodzaju kształcenia jest zapewnienie optymalnego rozwoju intelektualnego poprzez realizację celów podrzędnych. Cel główny założonego kierunku kształcenia może być osiągnięty poprzez realizację celów pomocniczych. Istotą realizacji celów kształcenia są dwie strony ich oddziaływania na człowieka: rzeczowa i osobowościowa.

Cele rozpatrywane od strony rzeczowej to:

- opanowanie podstaw wiedzy naukowej, 

- ogólne przygotowanie do działalności praktycznej,

-  kształtowanie przekonań i opartego na nich poglądu na świat jako swoistej całości.

Cele podmiotowe obejmują:

• ogólny rozwój sprawności umysłowej i zdolności poznawczych
• kształtowanie potrzeb, motywacji, zainteresowań i zamiłowań,
• wdrożenie do samodzielności przez opanowanie techniki samokształcenia i przyzwyczajenie do pracy samokształceniowej.

2  Zasady i metody nauczania - wykorzystywanie metod aktywizujących w procesie nauczania

Metoda jest to systematycznie stosowany pewien określony sposób postępowania, w celu osiągnięcia zamierzonych rezultatów.

W trakcie procesu nauczania i uczenia się metody mają zapewnić jak najskuteczniejsze osiągnięcie rezultatów dydaktyczno-wychowawczych, stąd ogromne znaczenia ma właściwe ich zrozumienie i dobór. Rozróżniając bogactwo i różnorodność stosowanych metod istnieją dwa podstawowe ujęcia. Pierwsza metodę uzależnia się od źródeł wiedzy, drugą natomiast od etapu w procesie samodzielnego uczenia się.

Dla pierwszej metody źródłem może być:

• informacja - przekazywana może być przez nauczyciela (instrukcja, pogadanka, wykład)
• aktywność uczniów- dyskusja, seminarium, ćwiczenia, gry dydaktyczne, metoda sytuacyjna, rozmowy, wymiana informacji
• zdobywanie wiedzy tkwiące w przedmiotach lub zjawiskach – uczenie się z podręczników, materiałów przedmiotowych, notatek
• problemy – rozwiązywanie problemów teoretycznych lub praktycznych.

Innym kryterium podziału metod nauczania jest ich złożoność, co pozwala na zastosowanie podziału na metody proste i kompleksowe.

Rozpatrując dobór metody do źródła wiedzy można przyjąć przykładowy podział metod nauczania:

Źródło /Metoda nauczania

- przedmioty i zjawiska rzeczywistości /pokaz przedmiotów i zjawisk

- słowo nauczyciela /opis, opowiadanie, wykład, pogadanka, dyskusja

- tekst drukowany / praca z podręcznikiem lub innym tekstem

- środki poglądowe: plansze, schematy, film /pokaz z objaśnieniami

- praktyczne prace, zajęcia produkcyjne omówienie, pokaz, ćwiczenia, zadania produkcyjne.

Przy konieczności uwzględnienia celu dydaktycznego przyjmuje się następujące rodzaje metod:

Cel dydaktyczny/Metoda nauczania

• podanie nowego materiału/ opowiadanie, wykład, praca z podręcznikiem, demonstracje zjawisk, przedmiotów i środków poglądowych, obserwacja, praca z tekstami programowanymi
• poszukiwanie wiedzy/ przygotowanie referatów, zajęcia laboratoryjne, rozwiązywanie zadań problemowych
• utrwalanie wiedzy / powtarzanie systematyzujące, ćwiczenia utrwalające
• kontrola wiadomości/ kontrola wiadomości ustana, kontrola pisemna, egzamin praktyczny, sprawdziany, testy

Nowocześnie pojmowana edukacja, w szczególności edukacja zawodowa, w tym również edukacja zawodowa pielęgniarek, przywiązuje szczególną wagę do kształcenia osobowości ucznia-pielęgniarki, a w tym: jego pozytywnego stosunku do nauki, rozbudzania ciekawości świata, rozwijania indywidualnych predyspozycji i zdolności poznawczych, a także umiejętności uczestniczenia w życiu społecznym. Przygotowanie pielęgniarki do podejmowania działań na rzecz edukacji zdrowotnej jest zdaniem trudnym i wymaga aktywnej postawy, zarówno od nauczyciela jak i od ucznia. Najistotniejsza w procesie nauczania, decydująca o sukcesie stosowanych metod, jest skuteczna komunikacja pomiędzy uczącym i uczonym. Do tego celu służą metody aktywizujące.

Czym jest więc aktywizacja? Według Słowika języka polskiego² aktywizacja to pobudzanie do działania. Aktywnym człowiekiem jest ten, kto jest skłonny do działania, biorący żywy udział w czymś, pełen inicjatywy, czynny, ma aktywny stosunek do życia. Aktywność to skłonność, zdolność do intensywnego działania, do podejmowania inicjatyw. W procesie edukacji aktywizacja to ogół poczynań nauczyciela i ucznia zapewniający im czynny udział w realizacji zadań. Podczas tej aktywności uczniowie uczą się najchętniej i najwięcej. Aktywizacja nauczania to metoda nauczania polegająca na wyrabianiu w uczniu aktywnego stosunku do nauki i do samodzielnej pracy. Nauczyciel decydujący się wprowadzenie zajęć nietypowych jest jednocześnie organizatorem pracy ucznia, jest jego towarzyszem rozwoju a także twórcą i nowatorem.

Ludzie mają wrodzoną potrzebę aktywności i działania. Są wśród nich bardziej aktywni i tacy, których trzeba pobudzić do aktywności. Każde działanie bowiem musi wpływać na poczucie własnej wartości i sensu. Każda metoda zwana aktywizującą, może zostać zrealizowana jako aktywizująca lub utrwalająca bierność poznawczą.

Wprowadzając metody aktywizujące istotne jest branie pod uwagę predyspozycji psychologicznych, percepcji i preferencji, koncentracji i dekoncentracji oraz aktywizowania i wyciszania. Przy dokonywaniu wyboru metody nauczania konieczne wydaje się wykorzystanie zasady piramidy zapamiętywania, która przedstawia się następująco:

- Wykład 5%

- Czytanie 10%
- Metody audiowizualne 20%

- Demonstracje 30%

- Grupa dyskusyjna 50%

- Praktyka poprzez działanie 75%

- Nauczanie innych- natychmiastowe wykorzystanie zdobytej wiedzy 90 %.

Do najczęściej stosowanych metod aktywizujących należy:

Projekt 

dyskusja  

Odgrywanie ról – drama - symulacja

Twórcze rozwiązywanie problemów (burza mózgów, „technika 635)

 Piramidy priorytetów

 Mapa pojęciowa

 Linia czasu

 Praca grupach

 Ekspresja plastyczna, muzyczna, literacka, ruchowa

 I wiele innych.

 3 Metody kontroli i oceny wyników nauczania i uczenia się

Ważnym elementem w procesie kształcenia jest ocena postępów, czyli wyników kształcenia. W związku z tym faktem kształcenie pielęgniarek musi podlegać systematycznej kontroli, aby zapewnić bezpośredni i stały wgląd w przebieg procesu. Dlatego duże znaczenie ma wybór odpowiedniej metody kontroli efektów edukacyjnych. Takiej ewaluacji (oceny) można dokonać stosując następujące metody:
 

1. tradycyjne: sprawdziany ustne, pisemne, praktyczne oraz sprawdziany organizowane naturalnej sytuacji klinicznej,
2. nowoczesne: testy dydaktyczne, kontrola komputerowa.

Należy zaznaczyć, że stopień trudności oraz dobór właściwej metody oceny i kontroli należy dostosować do osób poddawanych ocenie, ich poziomu wiedzy, angażowania, możliwości intelektualnych oraz przedmiotu oceny, czyli tego czy ocenie podlegają umiejętności praktyczne czy wiedza teoretyczna.

W każdym przypadku podejmowanych działań edukacyjnych, a w tym także w przypadku nauczania i uczenia się, a także edukacji zdrowotnej, należy przestrzegać pewne zasady , do których należą:

• zasada aktywnego udziału wychowanka,
• zasada motywowania,
• zasada oddziaływania społecznego,
• zasada doboru treści i popularyzacji wiedzy,
• zasada systematyczności i systemowości,
• zasada stopniowania trudności i etapowości,
• zasada receptywności- bezpośredniości, poglądowości,
• zasada trwałości i elastyczności,
• zasada internalizowania niezamierzonych wpływów wychowawczych,
• zasada poszanowania osobowości odbiorcy.
  
  4 Aktywność edukacyjna dorosłych a kształcenie ustawiczne 
  
   
  

  Kształcenie ustawiczne jako idea w środowiskach pedagogicznych rozumiane jest dość różnie. Początkowo określane było jako doskonalenie zawodowe pracujących, co powodowało oddzielenie idei kształcenia ustawicznego od szkolnictwa młodzieżowego. Następnie kształcenie ustawiczne określano jako dalsze kształcenie, następujące już po uzyskaniu zawodu lub traktowane wręcz jako dokształcanie zawodowe.

Obecnie istotę kształcenia ustawicznego formułuje pogląd, iż kształcenie ustawiczne obejmuje całe życie człowieka³ Ten rodzaj kształcenia stanowi także o naczelnej zasadzie określającej kierunek wszelkich reform oświatowych, reform obejmujących szkolnictwo powszechne, zawodowe i wyższe, a także doskonalenie zawodowe osób pracujących i oświatę dorosłych, kształcenie równoległe oraz wychowanie w rodzinie i środowisku.

Podstawowym założeniem edukacji ustawicznej jest wychowanie nowego człowieka, charakteryzującego się twórczym i dynamicznym stosunkiem do życia i kultury.

Człowiek poddany takiej edukacji potrafi doskonalić i zmieniać siebie, zmieniać warunki życia i doskonalić je dla dobra społeczeństwa i dla siebie samego. Wybitni pedagodzy zajmujący się problematyką edukacji ustawicznej zwracają uwagę na szczególnie duże zainteresowanie taką właśnie edukacją oraz potrzebę jej realizacji i rozwijanie jej. Obejmuje ona bowiem całe życie człowieka i stanowi o integracji wszelkich form wychowania i działalności edukacyjnej. Poddając analizie zakres kształcenia ustawicznego sformułowano trzy podstawowe wymiary tj. w pionie, w poziomie i w głąb możliwości kształcenia.

Kształcenie w pionie obejmuje kolejne szczeble szkolne. Kształcenie w poziomie winno zapewnić poznawanie różnych dziedzin życia, nauki i kultury niezależnie do studiów pionowych. Natomiast kształcenie w głąb, jest ściśle związane z jakością edukacji i wyraża się w bogatej motywacji kształcenia, umiejętności samokształcenia, zainteresowaniach i zamiłowaniach intelektualnych, stylu życia i bycia zgodnym z ideą ustawicznego kształcenia i kulturalnym wykorzystaniem czasu wolnego.

Edukacja ustawiczna wówczas jest pełna, gdy jej uczestnicy przejawiają aktywność we wszystkich trzech wymiarach. Bardzo ważny w realizacji kształcenia ustawicznego jest wymiar trzeci polegający na rozwijaniu własnych twórczych poszukiwań samokształcenia, wynikające z nowatorstwa, wynalazczości lub prawdziwych odkryć o charakterze naukowym.

Nawiązując do edukacji ustawicznej pielęgniarek i ich aktywności zawodowej, należy zwrócić uwagę na jedną z wielu funkcji zawodowych, jaką jest właśnie funkcja kształcenia.⁴

Rozumiana jest ona jako zadanie związane z procesem kształcenia własnego i kształcenia przedstawicieli własnego zawodu na każdym poziomie, na jakim może się to kształcenie odbywać. Zakresem pojęcia kształcenie będzie więc zarówno nauczanie, jak i uczenie się.

Funkcje zawodowe pielęgniarek można podzielić na dwie grupy:

1. zadania związane z inwestowaniem w rozwój własny pielęgniarki (samokształcenie),
2. zadania związane ze środowiskiem zawodowym (praca na rzecz środowiska).

Najistotniejszym w rozumieniu kształcenia ustawicznego pielęgniarek, jest przede wszystkim samokształcenie, którego zaplanowanie odnosi się do:

- określenia własnych potrzeb w zakresie rozwoju intelektualnego,

- określenie celów indywidualnego doskonalenia zawodowego pielęgniarek,

- wyboru metod i form doskonalenia poprzez samokształcenie,

- aktywne podejście do samokształcenia,

- ocena i planowanie własnego rozwoju.

Istotą realizacji zamierzeń samokształcenia jest nie tylko samokształcenie w rozumieniu doskonalenia zawodowego lecz także rozwoju intelektualnego.

Każda pielęgniarka powinna być świadoma konieczności, a jednocześnie mieć moralny obowiązek inwestowania we własny rozwój zawodowy. Wynika to przede wszystkim z faktu systematycznego i dynamicznego rozwoju każdej dziedziny nauki i wiedzy, szczególnie tych jej obszarów, z którymi integralnie związana jest profesjonalna opieka i pielęgnowanie ludzi chorych, potrzebujących pomocy. W ten oto sposób poszerza się zakres praktycznej działalności w pielęgniarstwie, coraz wyższy jest poziom wykształcenia i wiedzy ogólnej potencjalnych odbiorców świadczeń opiekuńczych. Wymaga to od pielęgniarki posługiwania się bardzo rozległą wiedzą ogólną i zawodową, a z tego względu każda pielęgniarka winna planować rozwój osobisty i zawodowy, projektować samokształcenie, korzystać ze wszystkich z możliwych form doskonalenia, podnosić kwalifikacje formalne i wykształcenie, korzystać z możliwości kształcenia ustawicznego. Pielęgniarstwo, bowiem jest jedną z dziedzin, w której jeśli chce się funkcjonować dobrze, trzeba ustawicznie się doskonalić.

1 Półturzycki J., Dydaktyka dla nauczycieli, Wydawnictwo Naukowe Novum, Płock 2002.

2 Słownik języka polskiego, PWN, Warszawa 1998

3 Półturzycki J.,

4 Ciechaniewicz W., Funkcja kształcenia, Pielęgniarstwo 2000, Nr 2, str.36-41