elementy dydaktyki cz II - specjalizacja dla pielęgniarek

 DYDAKTYKA Z ELEMENTAMI EDUKACJI MEDYCZNEJ

1. Zasady i techniki samodzielnego uczenia się
2. Systemy kształcenia i doskonalenia pielęgniarek i położnych w aspekcie strategii Światowej Organizacji Zdrowia (WHO)
3. Program edukacyjny
4. Edukacja zdrowotna dzieci i dorosłych.

 1 Zasady i techniki samodzielnego uczenia się

Samodzielne uczenie się rozumiane jako samokształcenie oznacza proces uczenia się, prowadzony świadomie, z możliwością wykorzystania różnych form pomocy innych osób lub instytucji. Jest to proces samodzielnie prowadzonego uczenia się, którego cele, treść, formy, źródła i metody dobiera i ustala osoba ucząca się. Najbardziej widocznym celem samokształcenia jest zdobywanie wiedzy w zakresie wyraźnie określonym. Zadanie to może się rozwijać i dynamizować, a jego rezultaty mogą doprowadzić także do zmian w osobowości, rozumianej jako zespół stałych właściwości i procesów psychicznych jednostki odróżniających ja od innych osób i określających jej zachowanie.

Zadaniem samokształcenia jest:

- stałe dążenie do rozwijania, doskonalenia i wzbogacania osobowości człowieka

- należyte przygotowanie do zawodu, wykonywania prac i obowiązków zawodowych

- aktywny udział każdego w dorobku kultury narodowej

- kierowanie rozwojem własnej indywidualności, przygotowanie się do samokształcenia i samowychowania, stawianie przed sobą ambitnych celów edukacyjnych i stopniowe ich realizowanie.

Samokształcenie obecnie obejmuje nie tylko problemy ogólnokształcące, coraz częściej dotyczy ono treści zawodowych i są to wówczas cele kształcenia i doskonalenia zawodowego. Rozwijanie zainteresowań zawodowych i wdrażanie do systematycznego podnoszenia kwalifikacji zawodowych to kolejne cele kształcenia zawodowego. Cele te staja się także celami samokształcenia, jeżeli jego treścią są zagadnienia zawodowe i specjalistyczne.

Samokształcenie dotyczy, więc także ludzi dorosłych, a o jego istocie decyduje przede wszystkim samodzielność poznawcza, kształtująca indywidualny proces edukacyjny. Często samokształcenie określa się jako działalność skierowaną na zdobycie wiadomości, dlatego głównymi formami samokształcenia jest czytelnictwo i inne formy nabywania informacji. Postrzegane jest ono również jako najwyższa forma edukacji dorosłych, nie tylko rozumiana jako ukończenie studiów(nauczanie instytucjonalne), lecz dotyczy wszechstronnego, permanentnego rozwoju osobowości, wynikającego z coraz bardziej rozbudzanych i kształtowanych potrzeb edukacyjnych. Samokształcenie jest to połączenie samodzielności i kształcenia.

Podstawową zasadą samokształcenia jest samodzielność, polegająca na tym że, uczestnik procesu kształcenia sam planuje swe działanie, dobiera do jego realizacji odpowiedni formy i metody postępowania, kontroluje jego przebieg i ocenia uzyskiwane rezultaty. Inną zasadą jest świadome dążenie do realizacji wytyczonego celu, który musi być wyraźnie sprecyzowany. Obecnie rolę wzorca spełnia określony poziom wykształcenia i przygotowania zawodowego. Przekonać się można, iż samokształcenie jest nowoczesnym elementem struktury kształcenia niezależnie od tego, jaki jest jego zakres.

Wdrażanie do samokształcenia składa się z paru zakresów, u których podstaw leży przygotowanie do organizowania samodzielnej pracy umysłowej oraz wdrażanie do rozumienia prawidłowości procesu uczenia się, samokształcenia i rozumienia metod nauczania i świadomego korzystania z nich, co stanowi podstawę do samodzielnego uczenia się. Początek wdrożenia do samokształcenia stanowi opanowanie techniki uczenia się, na które składa się świadome, samodzielne planowanie i organizowanie swej pracy oraz zdobywanie umiejętności potrzebnych do realizacji procesu kształcenia, takich jak:

- umiejętność obserwacji,

- korzystania z wykładu,

- prowadzenia dyskusji,

- rozumienia wypowiedzi innych,

- korzystania z podręczników i innych opracowań.

Inną niezbędną techniką jest umiejętność notowania i pierwszego opracowywania materiału w postaci np. planu, tabeli, wykresu. Konieczne jest umiejętne korzystanie z pozatekstowych środków informacji (mapy, plansze). Poza umiejętnościami prawidłowego rozumienia poznawanych treści, trzeba także nauczyć się korzystania z opanowanej wiedzy i nauczyć się jej wdrażania. W pracy samokształceniowej mogą być zaspokajane potrzeby rozwijania i budzenia indywidualnych zainteresowań i zamiłowań. Z tym z kolei łączy się kształtowanie odpowiedniej motywacji dalszego kształcenia, szacunku do wiedzy i nauki oraz chęć aktywnego ich zdobywania. Dopiero wówczas rozwijać się może indywidualna prac samokształceniowa, wzbogacająca i przekraczająca obowiązujący program kształcenia.

Pomoc osobom podejmującym samokształcenie jest więc niezwykle istotna. Dobranie właściwych metod i środków do aktywizowania ludzi dorosłych podejmujących trud samokształcenia jest niezwykle ważny i decydujący o powodzeniu działań edukacyjnych.

2 Systemy kształcenia i doskonalenia pielęgniarek i położnych w aspekcie strategii Światowej Organizacji Zdrowia (WHO)

Zasadnicze przesłania tej strategii to:

• Równość społeczna
• Promocja zdrowia
• Wielosektorowość działań
• Współuczestnictwo społeczeństwa
• Podstawowa opieka zdrowotna (nie tylko lekarska)
• Współpraca międzynarodowa.

Na konferencji w Kopenhadze w roku 1986 opracowano 38 zadań wspierających Strategię Programu „Zdrowie dla wszystkich w roku 2000” dla krajów członkowskich Światowej Organizacji Zdrowia Regionu Europejskiego, które stały się uzupełnieniem założeń pierwotnie przyjętej strategii.

Wykładnia tych dwóch założeń stały się kluczem i kierunkowskazem dla dalszych przemian w zakresie dostępności do opieki medycznej, w tym także do przygotowanej reformy ochrony zdrowia w Polsce wdrożonej w roku 1999.

Założenia te miały także wpływ na działania legislacyjne dotyczące pielęgniarstwa. Bazując na rozwiązaniach ogólnoeuropejskich opracowano i doprowadzono do uchwalenia przez sejm RP ustawy o zawodach pielęgniarki i położnej. Ustanowienie tych zawodów jako samodzielnych, skutkowało przypisaniem zadań w zakresie wykonywanych zawodów wynikających z konieczności realizacji założeń miedzy innymi tej strategii. Wobec tych zmian konieczne stało się także doprowadzenie do reformy edukacji zawodowej, który to aspekt tak naprawdę powrócił dopiero w momencie przystąpienia Polski do Unii Europejskiej i trwa nadal. Tak późne zreformowanie systemu spowodowało obecne utrudnienia w podejmowaniu pracy polskich pielęgniarek poza granicami Polski. Samo dostosowanie systemu ochrony zdrowia do porównywalnych struktur w innych państwach, nie do końca daje niezależność wykonywania zadań strategii samodzielnie przez pielęgniarki. Konfigurowanie tych dwóch systemów trwa nadal i należy mieć nadzieję, że ostateczne ich ukształtowanie w pełni pozwoli na realizację wszystkich założeń.
 3 Program edukacyjny

Konsekwencją edukacji zdrowotnej poprzez zrealizowanie programu edukacyjnego powinna być nie tylko zmiana zachowań zdrowotnych jednostek, ale także wprowadzanie zmian skierowanych na rozwiązywanie problemów zdrowotnych, obejmujących kompetencje jednostek, sieci powiązań między ludźmi i instytucjami, organizacje, społeczności i struktury polityczne. Należy pamiętać, że współczesne programy edukacyjne mają powodować zwiększenie kompetencji i możliwości samodzielnego działania w obszarze zdrowia. Wraz z pojawieniem się promocji zdrowia, edukacja zdrowotna realizowana poprzez wdrażane programy edukacyjne, przestała być traktowana jako sfera działania dominująca na rzecz zdrowia lecz znalazła wielu odbiorców. Spowodowało to pojawienie się dwóch kategorii odbiorców działań edukacyjnych, do których kierowano programy edukacyjne. Jedni z punktu widzenia własnego zdrowia a drudzy z punktu sprawowania formalnych funkcji i zadań w społeczeństwie, w tym między innymi w zawodzie pielęgniarki.

Aby efektywnie przygotować program edukacyjny niezbędne jest zaplanowanie pewnych działań uwzględniając następujące etapy:

- diagnoza,

- planowanie programu,

- realizacja,

- ocena.

Punktem wyjścia przy podejmowaniu działań o charakterze edukacyjnym jest diagnoza stanu obiektu edukacji, którym może być osoba indywidualna, rodzina lub lokalna społeczność. Najczęściej rozpoznanie to jest oparte o;

- dane epidemiologiczne,

- analizę dokumentacji medycznej,

- informacje pozyskane w środowisku edukacyjnym.

Wśród czynników utrudniających przebieg procesu edukacyjnego wymienia się:

- niską świadomość zdrowotną,

- traktowanie zdrowia jako stanu, na który człowiek nie ma wpływu,

- brak pozytywnych więzi emocjonalnych w rodzinie, w środowisku,

- brak motywacji do podejmowania wysiłku na rzecz ochrony i umacniania własnego zdrowia,

- istniejące trudności finansowe i bezrobocie,

- niepełność rodziny,

- niski poziom wykształcenia.

Korzystnie na przebieg edukacji zdrowotnej wpływają:

- pozytywne więzi w rodzinie, w środowisku,

- wysoka pozycja zdrowia w indywidualnym systemie wartości,

- wykształcenie minimum ponadpodstawowe,

- istnienie wsparcia społecznego,

- otwartość na współpracę w dziedzinie doskonalenia zdrowia,

- motywacja do samodoskonalenia w zakresie umacniania i ochrony zdrowia własnego i innych.

Cele edukacji zdrowotnej powinny mieć charakter użyteczny w skazywać zdecydowanie do jakiego efektu się dąży poprzez zaplanowane działanie edukacyjne. Przykładem może być określenie celu głównego jako:

Zmniejszenie zapadalności na choroby układu krążenia³

Celami pośrednimi będą:

1. zmniejszenie nadwagi,
2. zmniejszenie lub ograniczanie ilości wypalanych papierosów,
3. zmniejszenie spożycia tłuszczów nasyconych,
4. zwiększenie aktywności fizycznej ,
5. zwiększenie umiejętności radzenia sobie ze stresem.

Przy tak sformułowanych założeniach zawartych w celu głównym i celami pośrednimi, osoby poddawane programowi edukacyjnego powinny:

1. zostać zapoznane z czynnikami ryzyka chorób układu krążenia,
2. być przekonane o istnieniu zagrożenia,
3. być przekonane o możliwości zmniejszenia zagrożenia chorobami układu krążenia,
4. znać sposoby zmniejszania, eliminowania czynników ryzyka chorób układu krążenia,
5. umieć zastosować w codziennym życiu zachowania sprzyjające zmniejszeniu zachorowania,
6. podjąć decyzje o zmianie zachowania, by uniknąć chorób układu krążenia,
7. wprowadzać w życie zachowania zapobiegające chorobom układu krążenia.

Przekazywane w procesie edukacji treści powinny mieć charakter praktyczny i łatwo przyswajalny. Wiedza odpowiednio przekazywana ma bowiem szansę na właściwe ukształtowanie świadomości, budowaniu motywacji w działaniu oraz samoistnemu organizowaniu warunków sprzyjających zdrowiu.

Dobranie właściwych środków dydaktycznych w procesie edukacji zdrowotnej okazuje się stanowić o atrakcyjności i skuteczności podejmowanych działań. Środki te, odpowiednio dobrane:

• ułatwiają odbiór przekazywanych treści,
• ułatwiają zapamiętywanie i rozumienie,
• pobudzają do uczenia,
• aktywizują procesy myślenia.

Najczęściej wybierane środki dydaktyczne:

- filmy dydaktyczne na kasetach video,

- modele,

- siatki wentylowe i nomogramy do oceny masy ciała,

- broszury tematyczne,

- rysunki i plansze,

- diagramy,

- opisy,

- opracowania graficzne,

- dyplomy…

W ścisłej zależności z programem edukacyjnym wykorzystuje się różne formy edukacji, między innymi:

- za pomocą „żywego słowa”,

- demonstracje zachowań zdrowotnych np. nauka samobadania piersi,

- formy plastyczno-artystyczne,

- quizy, ogniska, pląsy, gry.

W realizacji programów edukacyjnych stosuje się sprawdzone metody:

- oddziaływania przez świadomość

- pobudzanie zachowań korzystnych dla zdrowia

- oparte na obserwacji i działalności praktycznej.

Ze względu na rodzaj relacji programu edukacyjnego pomiędzy nadawcą (nauczającym) i odbiorcą (nauczanym) wyróżnia się trzy modele edukacji i programów zdrowotnych:

• Edukację poprzez programy autorytatywne, oparta na przekazie informacji, obejmującej zarówno element poznawczy jak i moralny, który to przekaz przebiega od osoby posiadającej wiedzę do osoby pragnącej ją zdobyć. Rezultaty tej edukacji są zazwyczaj niewielkie- człowiek zyskuje nowe informacje, które często nie prowadzą do zmiany. Program edukacyjny w tym obszarze wymaga szczególnego doboru metod i form edukacyjnych.
• Edukację poprzez programy uczestniczące, oparta na wymianie wiedzy pomiędzy ekspertem, który posiada wiedzę i umiejętności oraz klientem, który zna warunki, w których żyje i pragnie się podzielić na ten temat wiedzą. Te informacje przekazywane są w dwóch kierunkach a związek między uczestnikami programu jest oparty na zaufaniu i empatii. Takie programy edukacyjne wymagają szczególnych umiejętności.
• Edukację promującą, oparta na wzajemności i wspólnym świadczeniu między dwoma aktorami procesu edukacyjnego. Każda ze stron posiada inne kompetencje i poglądy, ale obie strony są na równi zainteresowani porównaniem różnic. Ten model zakłada, że osoba edukowana jest systemem autonomicznym i do samorealizacji może dojść w drodze samorefleksji. Celem tego modelu jest doprowadzenie do takiego rodzaju samoaktywności, które zakłada aktywne uczestnictwo osoby objętej edukacją.

4 Edukacja zdrowotna dzieci i dorosłych

Podstawowym zadaniem nowoczesnej edukacji zdrowotnej jest przede wszystkim wspomaganie tworzenia warunków dla zmiany, czyli podejmowanie wysiłków na rzecz wzrostu kompetencji jednostek i grup w sferze samodzielnego działania na rzecz zdrowia, na różnych poziomach organizacji życia społecznego. Wyniku edukacji zdrowotnej winna wzrastać u każdego człowieka świadomość i umiejętność dokonywania wyborów w trosce o swoje zdrowie z pełną odpowiedzialnością społeczną za ten wybór. Zarówno dla promocji zdrowia jak i edukacji zdrowotnej uznaje się założenie, że zdrowie człowieka jest funkcją zarówno czynników środowiska jak i czynników osobistych. Edukacja zdrowotna zaś odnosi się do jednostek lub/i rodzin, jest procesem celowym podnoszenia ich kompetencji w zmaganiu się z chorobami, zagrożeniami zdrowia. Nabywanie i podnoszenie kompetencji zależy właśnie od ich wiedzy, umiejętności związanych z oczekiwanymi działaniami, jak również od emocjonalnego ustosunkowania się (postaw)do zdrowia, do problemów z nim związanych i możliwości ich rozwiązywania. Bardzo ważnym warunkiem efektywnej edukacji zdrowotnej dzieci i dorosłych jest wiedza. Okazuje się jednak, ze samo posiadanie wiedzy nie jest wystarczające. Oprócz niej znacząca rolę w całym procesie odgrywają czynniki psychologiczne-postawy, dążenia, uznawane wartości, motywacje.

Wiedza przekazywana w procesie edukacji zdrowotnej dotyczy następujących obszarów:

- zagrożenia zdrowia- to uzyskanie przez człowieka świadomości wzrostu ryzyka zachorowalności ze strony określonych zagrożeń zdrowotnych mających swoje podłoże w negatywnych wpływach środowiska, cechach genetycznych, negatywnych zachowaniach, czy niektórych cechach osobowościowych,

- usługi- to świadomość dostępności do usług zdrowotnych. Wciąż niewystarczająca w odczuciu ludzi wiedza na ten temat w poważnym stopniu ogranicza zachowania profilaktyczne,

- system wsparcia- to świadomość istnienia różnego rodzaju wsparcia systemowego.

Często silnym bodźcem do podejmowania decyzji o zmianie zachowania może być przejawiany stosunek do zdrowia, problemów z nim związanych i do własnej aktywności czyli postawa życiowa.

EDUKACJA ZDROWOTNA WIEDZA

- zagrożenia zdrowia

- usługi

- systemy wsparcia

POSTAWA

- do problemów

- do rozwiązań

UMIEJĘTNOŚĆ

- radzenia sobie trudnych sytuacjach

- komunikacji społecznej

- modyfikacji zachowania

Kształtowanie świadomości zdrowotnej człowieka, grup społecznych czy wręcz całego społeczeństwa odbywa się przede wszystkim w trudnym procesie edukacji zdrowotnej.

Celem edukacji zdrowotnej jest⁴

• Podnoszenie poziomu wiedzy umiejętności w zakresie korzystania z opieki zdrowotnej,
• Podnoszenie poziomu świadomości odnośnie czynników wpływających na zdrowie człowieka zarówno w aspekcie pozytywnym jak i negatywnym,
• Wyrabianie odpowiedzialności za zdrowie własne i najbliższych,
• Pobudzanie pozytywnych zainteresowań zdrowiem,
• Kształtowanie postaw i zachowań ludności zgodnie z najnowszymi osiągnięciami medycyny, zwłaszcza w walce z zagrożeniami, jakie niesie współczesna cywilizacja.

Edukacja zdrowotna jest integralną częścią procesu promocji zdrowia, profilaktyki, terapii i rehabilitacji.

Powszechnie uważa się, ze stwarzanie warunków dla pełnego rozwoju potencjału zdrowotnego dzieci i dorosłych jest niczym innym jak inwestowaniem w zdrowie całego społeczeństwa, dzisiaj i jutro.

Przekonanie, że lepiej zapobiegać niż leczyć przede wszystkim w tym przypadku nabiera szczególnego znaczenia. Realizowane w ostatnich latach wiele skutecznych programów nie do końca dało się zrealizować w stopniu założenia, nadal bowiem dominują tzw, działania naprawcze. Profilaktyka rozumiana do problemów zdrowotnych koncentruje się bowiem na chorobie (zaburzeniu). Celem jej jest eliminowanie czynników ryzyka choroby, niedopuszczenie do jej rozwoju lub ewentualnie do zmniejszenia jej skutków.

Zgodnie z koncepcją Antonowskiego większość działań profilaktycznych ma orientację skierowaną na eliminowanie czynników wywołujących choroby. Niektóre jednak działania mają też charakter zwiększania zasobów zdrowia. Tradycyjnie wyróżnia się trzy poziomy profilaktyki zdrowotnej.

W zapobieganiu większości chorób niezbędne są działania na wszystkich poziomach.

O tym czy podejmowane działania edukacji zdrowotnej są skuteczne decyduje wiele różnych czynników, wśród których wymienia się między innymi⁵:

- środowisko, w którym przebiega proces edukacji,

- przestrzeganie zasad nauczania w edukacji zdrowotnej,

- kwalifikacje i stopień zaangażowania osób prowadzących edukację,

- powszechne oddziaływanie edukacji.

Warunkiem jej skuteczności w ten oto sposób staje się⁶:

• Poznanie stopnia wiedzy o zdrowiu i określenie potrzeb,
• Zbadanie postaw i zachowań ludności,
• Znajomość oczekiwań, zainteresowań, motywacji a także zdolności odbiorcy treści programu edukacyjnego.

Aby osiągnąć cel konieczne jest⁷:

- motywacja,

- argumentacja,

- sprawność uczenia się,

- sposób przekazywania informacji,

- dobór właściwych metod i form działania.

Po dokonaniu porównaniu między stanem wyjściowym a końcowym dochodzimy do oceny efektów edukacji zdrowotnej. Ocena ta najczęściej dotyczy:

• Przekształceń w sferze świadomości
• Obecności zachowań zdrowotnych
• Korzystnych zmian analizowanych za pomocą pomiaru parametrów.

Do końcowych działań w programie edukacyjnym, należy zawsze przeanalizować przyczyny nie osiągnięcia celu i umieć podjąć stosowne kroki by spróbować przeprowadzić ten program jeszcze raz, z lepszym efektem końcowym.

1 Kawczyńska-Butrym Z., Pielęgniarstwo rodzinne. Teoria i praktyka, centrum Edukacji Medycznej, Warszawa 1997.

2 Kawczyńska –Butrym Z., Podstawy pielęgniarstwa rodzinnego, PZWL, Warszawa 1995

3 j.w.

4 Wasyluk J., Podstawy dydaktyki medycznej, PZWL, Warszawa 1980

5 Wasyluk

6 Wasyluk

7 Wasyluk