elementy socjologii cz II - specjalizacja dla pielęgniarek

 

 SOCJOLOGIA ZDROWIA I CHOROBY

  1. Bycie chorym - rola społeczna 
    2 Czym jest socjologia medycyny?
    3 Styl i jakość życia jako podstawowy czynnik zdrowia
    4 Choroba jako koncepcja nowej rzeczywistości społecznej pacjenta
    5 Socjomedyczne wskaźniki zdrowia 
    6 Społeczne uwarunkowania zdrowia w ujęciu strukturalnym, interakcyjnym i systemowym
    7 typologia zachowań zdrowotnych
    8 Rola pielęgniarki w kształtowaniu zachowań zdrowotnych
    9 zachowania antyzdrowotne
    10 Makrospołeczne ujęcie choroby

1 BYCIE CHORYM – ROLA SPOŁECZNA.
Parsons wymienia cztery specyficzne cechy chorego:3
- osoba chora nie jest odpowiedzialna za swój stan oznaczający niemożność wywiązywania się z ról społecznych, ponieważ nie jest ona w stanie sama, jedynie aktem woli, wyzdrowieć i potrzebuje w tym celu fachowej pomocy;
- choroba stanowi wystarczające usprawiedliwienie do uzyskania zwolnienia od pełnienia normalnej roli i wykonywania normalnych zadań;
- zwolnienie to osoba chora otrzymuje pod warunkiem uznania swego stanu za niepożądany i zrobienia wszystkiego by z niego wyjść;
- chora jednostka, a także osoby odpowiedzialne za nią mają obowiązek szukania kompetentnej pomocy i współdziałania z nią w celu doprowadzenia do wyzdrowienia; Osoba chora powinna zawiesić swoje dotychczasowe role i przyjąć rolę chorego.
W celu orzekania co jest chorobą a co nie powinien powstać specjalny organ.
Takie zadanie należy do medycyny, która powinna rozpoznawać chore jednostki, izolować je, aby nie stanowiły zachęcającego przykładu. Parsons wyjaśnia na przykładzie społeczeństwa amerykańskiego, dlaczego zdrowie jest najwyższą wartością. Według niego w społeczeństwie amerykańskim najwyższą pozycję w hierarchii wartości zajmuje sukces, aby go osiągnąć należy spełnić dwa podstawowe warunki, do których należą wykształcenie i zdrowie: ”zdrowie jest istotnym warunkiem sukcesu, że samo w sobie uznane zostało za cenioną wartość”.4
 
2 CZYM JEST SOCJOLOGIA MEDYCYNY?
Ojcem socjologii medycyny jest amerykański socjolog Bernard Stern, który w
1951 roku opracował jej podstawy i określił cechy, a następnie jego uczeń Robert Straus dokonał podziału socjologii zajmującej się medycyną.5 Obecnie socjologia medycyny traktuje medycynę jak, każdą inną instytucję społeczną, opisuje medycynę w kategoriach socjologicznych i zajmuje się rozwiązywaniem problemów medycznych, np. dlaczego pacjenci nie przestrzegają zaleceń lekarskich?
Natomiast socjologia zdrowia zajmuje się potocznie rozumieniem zdrowia i jego uwarunkowań, społecznie uznawanymi i realizowanymi wzorami zachowań w sferze zdrowia oraz w sytuacji wystąpienia choroby, uwarunkowaniami realizacji zachowań zdrowotnych, zdrowiem, jako wartością cenioną społecznie i jej miejscem wśród innych wartości, normami społecznymi związanymi ze zdrowiem i wiedzą na temat zdrowia, która funkcjonuje w świadomości społecznej.
3 STYL I JAKOŚĆ ŻYCIA JAKO PODSTAWOWY CZYNNIK ZDROWIA.
W socjologii styl życia oznacza przynależność do grup społecznych, gdzie wyznacznikiem jest zamożność, poziom i typ wykształcenia, rodzaj wykonywanej pracy, środowisko pochodzenia i zamieszkania. Jednak styl życia przejawia się we wszystkich dziedzinach życia ludzkiego, czyli nie tylko w jakości i rodzaju wykonywanej pracy, ale między innymi w odpoczynku, rodzaju urządzania mieszkania, uczestnictwie w kulturze, kontaktach z innymi ludźmi i zachowaniach oraz aktywności związanej ze zdrowiem i chorobą. Dla jednych styl życia oznacza „zespół codziennych zachowań, sposób postępowania, aktywność, specyficzne dla danej jednostki lub zbiorowości, pewien charakterystyczny sposób bycia odróżniający tę jednostkę lub zbiorowość od innych”,6 dla drugich styl życia określa „zakres i formy codziennych zachowań jednostek lub grup, specyficzne dla ich usytuowania społecznego, tzn. manifestujące położenie społeczne oraz postrzegane jako charakterystyczne dla tego położenia, a dzięki temu umożliwiające szeroko rozumianą lokalizację innych ludzi”,7 a dla tych, którzy styl życia odwołują do grup społecznych i wiążą ze strukturą społeczną, styl życia jest korelatem grup społecznych, ponieważ „każda grupa społeczna tworzy styl sobie właściwy, jest jego nośnikiem i przekazicielem”.8
Dla Polaków zawsze czołowe miejsce zajmowała rodzina, to najwyższy cel i wartość. Istotną rolę odgrywa tutaj czynnik katolicyzmu, który akcentuje nadrzędną rolę w wychowaniu młodego pokolenia. Następną wartością jest praca stanowiąca podstawę wszelkiej egzystencji i umożliwiająca satysfakcję, wypoczynek, poczucie zadowolenia.
Wyodrębnia się osiem typów charakteryzujących postawy Polaków wobec pracy:
„przegrani” stanowią 35%, są nie zadowoleni z zarobków i pracy, widzą trudności w znalezieniu nowej pracy, nie podnoszą własnych kwalifikacji, wykazują bierną postawę;
„usatysfakcjonowani” stanowią 14%, zadowoleni z zarobków, z pracy nie zawsze, uważają, że skorzystali na zmianie systemu w Polsce, posiadają najlepszą kondycję finansową, cieszą się z obecnej sytuacji;)
„sfrustrowani” stanowią 12%, są niezadowoleni z zarobków, ale uważają, że mogą znaleźć inną pracę, nie zmieniają jej jednak i nie podnoszą kwalifikacji, oceniają jako złą swoją sytuację materialną:)
„elastyczni” stanowią 11%, są pełni wiary w siebie, dokształcają się, uczą się języków obcych, w razie potrzeby szukają nowej pracy, kreatywni, twórczy, idą z duchem czasu;
„ustabilizowani” stanowią 9%, są pewni zatrudnienia i zadowolenia z zarobków, dobrze wykształceni i sytuowani, deklarują wysoki, luksusowy poziom życia;
„przystosowani” stanowią 7%, są gotowi do przekwalifikowań, zmiany pracy, elastyczny stosunek do pracy, dobra kondycja finansowa, prowadzą życie na wysokim poziomie;
„ ambitni” stanowią 6%, elastyczni na rynku pracy, podnoszą kwalifikacje, są pewni zatrudnienia i zadowoleni z zarobków, zajmują wysokie stanowiska, dobrze wykształceni;
„aspirujący wyżej” stanowią 6%, wykształceni, mieszkańcy dużych miast, aktywni w zdobywaniu kwalifikacji, elastyczni na rynku pracy, nie posiadają satysfakcji z zarobków.9
Styl życia w medycynie skupia się wokół ogólnie pojmowanego stylu życia 50 – 60%, czynników genetycznych 20%, środowiska 20% i opieki zdrowotnej 10 – 15%.
4 CHOROBA JAKO KONCEPCJA NOWEJ RZECZYWISTOŚCI SPOŁECZNEJ PACJENTA.
Choroba może doprowadzić do zmiany rzeczywistości społecznej, ograniczyć kontakt ze światem zewnętrznym i zmienić jego widzenie. Szczególnie ostra i przewlekła choroba powoduje, że dostrzegamy własne ciało, odczuwamy ból i dolegliwości i powoduje, że wsłuchujemy się we własne ciało, skupiamy na nim swoją uwagę, wyznaczając tym samym ramy nowej rzeczywistości społecznej. Choroba uniemożliwia wykonywanie licznych dotychczasowych działań, takich jak: praca, edukacja, życia towarzyskie, spotkania z przyjaciółmi i rodziną. Choroba ogranicza tożsamość jednostki i zmusza ją do skupienia uwagi przede wszystkim na swoim ciele. Ponadto doświadczane przez osobę chorą dolegliwości są tak naprawdę niedostępne innym, ponieważ nie jest w stanie ona podzielić się swoim bólem z osobami drugimi. Jednostka jest więc zamknięta i samotna w świecie swojej choroby. Trudne jest nawet właściwe zinterpretowanie informacji, które osoba chora przekazuje pielęgniarce, ponieważ sposób ich interpretowania zależny jest od czynników kulturowych. Relacje między pielęgniarką a pacjentem stają się barierą i utrudniają komunikację między nimi. Warto też pamiętać aby zbierać te informacje bez jakichkolwiek uprzedzeń i nadinterpretacji ze strony pielęgniarki. Krótka choroba mija i nie wpisuje się na stałe w życie pacjenta, tak jak to bywa, w przypadku ostrej i przewlekłej choroby, która tworzy nową rzeczywistość społeczną, zmieniając plany i zamierzenia jednostki oraz burząc jego codzienny rytm życia.
 5 SOCJOMEDYCZNE WSKAŹNIKI ZDROWIA
Do socjomedycznych wskaźników zdrowia zaliczamy: wskaźniki organicznej sprawności (mierzą one stopień radzenia sobie z wykonywaniem podstawowych czynności – mycie się, ubieranie, jedzenie, poruszanie), ocenę jakości życia (subiektywne – fizyczne: dolegliwości, ból, psychiczne – lęk, depresja, poczucie własnej wartości, społeczne – relacje z ludźmi, praca, spędzanie czasu wolnego i obiektywne aspekty funkcjonowania społecznego – stan zdrowia oceniany na podstawie wskaźników biomedycznych i pozycja społeczno - ekonomiczna, to stopień zaspokojenia potrzeb materialnych i niematerialnych oraz poczucie zadowolenia z życia), wskaźniki pozytywnego zdrowia psychicznego (postawa wobec własnej osoby, poczucie tożsamości, samorealizacja, odporność na stres, autonomia, empatia, umiejętność radzenia sobie z otoczeniem, umiejętność nawiązywania stosunków z innymi, zajmowanie własnej postawy wobec miłości, pracy, zabawy i przy rozwiązywaniu problemów).1
Istnieje też wskaźnik socjomedyczny o nazwie „Profil wpływu choroby” i obejmuje on ocenę złego samopoczucia dokonywaną przez chorą jednostkę i otoczenie. Uwzględnia się tutaj 14 kategorii funkcjonowania: interakcja społeczna poza rodziną, poruszanie się, sen, odpoczynek, odżywianie się, praca domowa, praca poza domem (zawodowa), podróż i pozostawanie na miejscu (ruchliwość), ruchy ciała, mowa i porozumiewanie się, hobby i wypoczynek, aktywność umysłowa (życie umysłowe), stosunki rodzinne, stany uczuciowe, ubieranie i toaleta.
Wskaźniki socjomedyczne znajdują też odniesienie w stosunku do ludzi starych, jednak tutaj trudno jest rozstrzygnąć co należy uznać za normę, bo niektóre zachowania nie muszą być konsekwencją choroby, a jedynie jest konsekwencją starości. Nie jest łatwo rozstrzygnąć, czy np. ograniczenie słuchu u ludzi po 70-tym roku życia jest normą, czy patologią społeczną.
Wskaźniki socjomedyczne są przydatne szczególnie w pracy pielęgniarki, ponieważ obszar jej działania ogranicza się do stanu somatycznego. Dzięki nim pielęgniarka może oszacować skalę pomocy jakiej potrzebuje pacjent i podjąć działania zmierzające do zwiększenia samodzielności osoby chorej, a tym samym zmniejszyć zależność pacjenta od innych.2  
6 SPOŁECZNE UWARUNKOWANIA ZDROWIA W UJĘCIU STRUKTURALNYM,INTERAKCYJNYMI SYSTEMOWYM.
Obecnie przyjmuje się, że stan zdrowia warunkowany jest przez genetykę w 16%, środowisko w 21%, styl życia w 53% i przez medycynę w 10%.1 W związku z powyższym pojęcie zdrowia w znaczeniu ogólnym, jak i w promocji zdrowia określa się, jako „najdłuższą możliwość samodzielnego, aktywnego i twórczego życia bez chorób i niepełnej sprawności, albo nawet razem z nimi, jeśli nie da się ich wyeliminować”2 oraz traktuje się zdrowie „nie tyle jako abstrakcyjny stan, ile jako poddająca się zmianom, zdolność człowieka zarówno do osiągania w pełni własnych fizycznych, psychicznych i społecznych możliwości, jak i reagowania na wyzwania środowiska”.3 Zdrowie jest więc celem i wartością samą w sobie, a ponadto stanowi środek, który umożliwia człowiekowi wykorzystywanie wszelkich możliwości w celu uczynienia swojego życia lepszym, bardziej satysfakcjonującym i produktywnym. Za podstawowe kryterium zdrowia uważa się społeczne funkcjonowanie jednostki oraz fakt, że zdrowie jest kształtowane przez czynniki pozostające poza obszarem medycyny. Dlatego w celu ochrony zdrowia należałoby podjąć działania zmierzające do zwiększenia zapotrzebowań na wiedzę z zakresu nauk społecznych i socjologii, podjąć działania zmierzające do podniesienia rangi i autonomii innych niż lekarz zawodów medycznych, np. pielęgniarki, zmienić piorytety systemu ochrony i promocji zdrowia, zmienić działania prowadzące do poprawy stanu zdrowia pacjentów oraz relacje między pacjentem a personelem medycznym ze szczególną uwagą na rolę i wagę pracy pielęgniarki, która jest często sojusznikiem i doradcą pacjenta, a przecież powinna przede wszystkim opiekować się nim.
7 TYPOLOGIA ZACHOWAŃ ZDROWOTNYCH.
Do podstawowych zachowań zdrowotnych, których celem jest utrzymanie zdrowia na odpowiednim poziomie, styl i jakość życia, należą: zachowania zdrowotne ludzi zdrowych i chorych. Mowa tutaj o zachowaniach w zdrowiu, które dotyczą wszelkich działań człowieka zdrowego i zarazem umacniają jego zdrowie (odżywianie się relaks, sport, wypoczynek). Dodatkowo należy tutaj wymienić zachowania, które są nakierowane na wykrywanie i zapobieganie chorobom, profilaktykę a także liczne nałogi przyczyniające się do utraty zdrowia. Natomiast zachowania w doświadczaniu choroby skupiają się wokół poszukiwania pomocy i podejmowaniu leczenia. Istotną sprawą jest tutaj rola chorego i zachowania w roli chorego, który walczy z chorobą. W przytoczonej typologii zachowań zdrowotnych należy także wymienić zachowania ze względu na znaczenie dla organizmu i zachowania ze względu na czynnik inspirujący. Wśród tych pierwszych znajdują się takie, które służą zdrowiu i pomagają powrócić do zdrowia – zachowania biopozytywne i takie, które po prostu zdrowiu szkodzą – zachowania bionegatywne. Jeżeli chodzi o zachowania ze względu na czynnik inspirujący to tutaj należałoby uwzględnić zachowania podejmowane przez instytucje medyczne, np. przymusowe szczepienia oraz wszelkie działania o znaczeniu kulturowym z uwzględnieniem wzorów kulturowych (wyobrażenia o zdrowiu i chorobie, sposób odczuwania, postrzegania i opisywania objawów chorobowych, stan wiedzy dotyczącej przyczynowości chorób, postawy i zachowania wobec własnej choroby oraz styl życia uznany za czynnik w kształtowaniu zdrowia społeczności).4
Wracając jednak do typologii zachowań zdrowotnych należy również wymienić zachowania ze względu na podmiot działania, obejmujące zachowania indywidualne, czyli jednostkowe (uprawianie sportu, palenie tytoniu) i zachowania zbiorowe, które obejmują całą społeczność i wszystkich członków grupy (odżywianie się w rodzinie), zachowania ze względu na posiadaną wiedzę medyczną (zachowania laików i profesjonalistów, lekarzy, pielęgniarek, fachowców wiedzy medycznej) oraz zachowania zdrowotne ze względu na relację do przedmiotu działania, które obejmują zachowania bezpośrednio skierowane na jednostkę bądź grupę (szczepienia, ćwiczenia) oraz zachowania bezpośrednio skierowane na zdrowie (stosowanie przypraw, chlorowanie wody, wielokrotne smażenie na tym samym tłuszczu, używanie środków chemicznych w żywieniu itp.).
Podsumowując należy pamiętać o tym, że zachowanie „może należeć do kilku typów jednocześnie, np. palenie papierosów może być zarówno zachowaniem zdrowego, jak i chorego, laika i profesjonalisty, zachowaniem jednostkowym i zbiorowym”.5
Uważa się również, że istnieje związek pomiędzy zdrowiem a wartościami powszechnie uznawanymi i cenionymi w danym społeczeństwie oraz związek pomiędzy zdrowiem a położeniem społecznym jednostki. Stąd im niższa klasa społeczna tym trudniejszy i gorszy dostęp do źródeł informacji, świadczeń socjalnych i bardziej ograniczone korzystania ze świadczeń medycznych. Pacjenci z klas niższych, „zaburzenia w codziennych zachowaniach często skłonni są traktować jako normę, a skierowanie do szpitala odbywa się przez policję, lub inne instytucje społeczne”.6
Natomiast u ludzi z wyższym wykształceniem, które stanowi wyznacznik pozycji społecznej zauważa się wyższe wymagania w stosunku do korzystania z wiedzy medycznej i usług opieki medycznej (wraz z wykształceniem wzrasta liczba profilaktycznych i leczniczych wizyt lekarskich, krytyka w stosunku do opieki medycznej, skłonność do korzystania z kilku lekarzy jednocześnie).
8 ROLA PIELĘGNIARKI W KSZTAŁTOWANIU ZACHOWAŃ ZDROWOTNYCH.
Rola pielęgniarki w kształtowaniu zachowań zdrowotnych w zasadzie sprowadza się do promocji zdrowia, uświadamiania kontroli nad własnym zdrowiem oraz do utrzymywania i poprawy zdrowia. Aby moc realizować te cele na zadawalającym poziomie jednostka albo grupa powinna być świadoma własnych problemów zdrowotnych, mieć potrzebę i wiarę w możliwość ich rozwiązania. W tym celu pielęgniarka powinna podejmować działania wspierające pacjenta. Pielęgniarka powinna dysponować wiedzą z zakresu edukacji zdrowotnej, a w szczególności z zakresu dbałości o zdrowie. Powinna również reprezentować godną wobec wartości, jaką niewątpliwie jest zdrowie postawę (wiedza z zakresu racjonalnego i prawidłowego dal wieku i płci odżywiania, wiedza z zakresu utrzymywania higieny osobistej i higieny otoczenia, wiedza z zakresu umiejętności relaksu i wypoczynku) oraz posiadać umiejętności kształtowania postaw sprzyjających zdrowiu, radzenia sobie z sytuacjami chorobowymi i podejmowania właściwych wyborów. „Dobrze przygotowana pielęgniarka ma być profesjonalnym liderem zdrowia, posiadającym wiedzę z zakresu medycyny, psychologii i socjologii”.7 Dodatkowo sama powinna być realizatorem i wzorem osobowym zdrowego stylu życia.
W tym celu pielęgniarka powinna swoje działania skierować w kierunku wsparcia społecznego, mediacji na rzecz zdrowia oraz opracowania i realizacji programów prozdrowotnych. Przed podjęciem każdego z tych działań najpierw powinna rozpoznać zagrożenia występujące w środowisku lokalnym i opracować strategię działania, uwzględniając wszelkie wyznaczniki życia i zdrowia mieszkańców i znajomość środowiska, w którym pracuje. W ten sposób będzie mogła podjąć pracę np. na rzecz ludzi w starszym wieku, ludzi niepełnosprawnych, ubogich rodzin.
9. ZACHOWANIA ANTYZDROWOTNE
 Palenie tytoniu, picie alkoholu, narkomania – rola pielęgniarki w niesieniu właściwej pomocy choremu – dyskusja/ćwiczenia. Próba scharakteryzowania prawidłowego podejścia do chorych przez pielęgniarkę z pominięciem uprzedzeń społecznych, z uwzględnieniem zmian jakie niesie z sobą choroba, która przyczynia się do tworzenia nowej koncepcji rzeczywistości społecznej pacjenta. Rola pielęgniarki w promocji zdrowia na podstawie propagowania zachowań zdrowotnych – dyskusja/ćwiczenia.
10 MAKROSPOŁECZNE UJĘCIE CHOROBY.
Powszechnie uważa się, że co najmniej połowę odpowiedzialności za zdrowie ponoszą czynniki psychosomatyczne. Jednym z najważniejszych czynników jest stres, który stanowi zarówno negatywny jak i pozytywny czynnik. Przyczyn stresu należy szukać już w uwarunkowaniach politycznych, ekonomicznych, społecznych, obyczajowych i w systemie zdrowia współczesnych państw. Przyczyn stresu społecznego dopatruje się w licznych procesach społecznych, szczególnie tych, które związane są z industrializacją i urbanizacją, ponieważ procesy te niosły z sobą liczne radykalne zmiany, takie jak: adaptację w nowym środowisku, która była efektem migracji ze wsi do miast, zmiana warunków życia, warunków kulturowych i warunków pracy, przeciążenie rolami społecznymi, przypisanie sobie ról dodatkowych, np. związanych z zatrudnieniem kobiet, które zajmowały się domem i pracowały zawodowo oraz niejednokrotnie jeszcze prowadziły gospodarstwo rolne, pogarszanie warunków bytowania, braki mieszkaniowe, narastanie anomii społecznej (stanu zagubienia powstałego w wyniku osłabienia lub rozpadu norm społecznych, w jakim może znaleźć się społeczeństwo na skutek załamania się porządku społecznego; kontrola społeczna jednostek staje się nieskuteczna, co prowadzi do chaosu i dezorganizacji)8 i wzrost frustracji społeczeństwa.
Dzisiaj wśród czynników wywołujących stres psychospołeczny należy również wymienić bezrobocie, zwolnienia grupowe, poczucie zagrożenia utraty pracy, zmiany w różnych gałęziach gospodarki i przemysłu oraz w służbie zdrowia, poczucie niepewności, lęk, poczucie braku stabilizacji i bezpieczeństwa związane z reformami, transformacją. Skutki stresu psychospołecznego można podzielić na dwie kategorie, czyli choroby (głównie choroba wieńcowa, nowotwory) i skutki zdrowotne wśród, których wymienia się efekty subiektywne, zdrowotne, wyrażające się określonymi zachowaniami i organizacyjne.9
Do efektów subiektywnych zalicza się lęk, agresję, apatię, depresję, zmęczenie, frustrację, poczucie winy i wstydu, wrażliwość, niską samoocenę, obniżony nastrój, brak zdolności koncentracji i podejmowania decyzji oraz poczucie osamotnienia.
Wśród efektów zdrowotnych wymienia się astmę, brak miesiączki, ból w klatce piersiowej, bóle pleców, biegunki, omdlenia, chorobę wieńcową serca, migreny i bóle głowy, nerwice, nocne koszmary, psychozy, bezsenność, cukrzycę, zaburzenia psychosomatyczne, wysypki skórne, owrzodzenia układu pokarmowego, osłabienie i utratę popędu płciowego.
Natomiast efekty wyrażające się określonymi zachowaniami dotyczą wypadków, nadmiernego przyjmowania leków, wybuchów emocji, bulimii, anoreksji, nadmiernego spożywania pokarmów lub utraty braku apetytu, nadużyć w piciu alkoholu i paleniu tytoniu, impulsywnego zachowania, zaburzeń mowy i nerwowego śmiechu.
Z kolei wśród kategorii efektów organizacyjnych wymienia się absencję w pracy oraz złe stosunki w pracy, niską wydajność, niskie morale, brak zadowolenia z wykonywanej pracy i zwiększoną częstotliwość wypadków.
„Ujęcie makrospołeczne koncentruje się na wskazaniu różnych czynników indywidualnego ryzyka (np. uwarunkowania genetyczne, styl życia, rodzaj pracy itp.) i zmierza do określonego poziomu indywidualnego ryzyka zachowań albo, jeśli choroba już wystąpiła, do wyjaśnienia jej przyczyny”.10

1 Z. Woźniak, „Socjomedyczne aspekty funkcjonowania rodziny”, Poznań 1990, s. 7.
2 Z. Kawczyńska – Butrym, „Promocja zdrowia – wyzwaniem dla socjologów, (w: ) „Socjologia medycyny
w uczelni ( M. Latoszek, red.), Gdańsk 1992, s. 44.
3 Z. Słońska, „Promocja zdrowia – zarys problematyki, Promocja zdrowia. Nauki społeczne i medycyna 1994,
nr 1- 2, s. 38 – 39.
4 B. Tobiasz – Adamczyk, „Wybrane elementy zdrowia i choroby”, Kraków 1998, s. 54 – 55.
5 M. Ogryzko – Wiewiórkowska, „Socjologia medycyny. Wybrane zagadnienia”, Lublin 1989, s. 32 – 37.
6 Ibid., s. 42.
7 W. Ciechaniewicz, „Funkcje zawodowe pielęgniarek. Funkcja promowania zdrowia, Pielęgniarstwo 2000,
1998, nr 1 (36).
8 K. Olechnicki, ..., dz. cyt., s. 20.
9 J. Bejnarowicz, „Zmiany stanu zdrowia Polaków i jego uwarunkowań. Wyzwania dla promocji zdrowia.
Promocja zdrowia. Nauki społeczne i medycyna” 1994, nr 1-2, s. 11.
10 I. Taranowicz ..., dz. cyt., s. 227.
1 A. Eisenberg, H. E. Murkoff, S. E. Hathaway, „Pierwszy rok życia dziecka”, Poznań 2002, s. 70.
1 Ibid., s. 177.
2 Ibidem.
3 T. Parsons, dz. cyt., s. 330
4 Ibidem.
5 I. Taranowicz ..., dz. cyt., s. 168.
6 A. Siciński, „Problemy teretyczne i metodologiczne badań stylu życia”, Warszawa 1980, s. 5.
7 M. Marodny, „Styl życia jako kategoria opisu socjologicznego (w: ) „O stylach życia Polaków”,
(red.) M. Falkowska, CBOS, Warszawa 1997, s. 8.
8 L. Dyczewski, „Kultura polska w procesie przemian”, Lublin 1993, s. 150.
9 I. Taranowicz ..., dz. cyt. , s. 118.
Etykiety:
Lokalizacja: Polska